大凡物不得其平则鸣:草木之无声,风挠之鸣。水之无声,风荡之鸣。其跃也,或激之;其趋也,或梗之;其沸也,或炙之。金石之无声,或击之鸣。人之于言也亦然,有不得已者而后言。其歌也有思,其哭也有怀,凡出乎口而为声者,其皆有弗平者乎!
乐也者,郁于中而泄于外者也,择其善鸣者而假之鸣。金、石、丝、竹、匏、土、革、木八者,物之善鸣者也。维天之于时也亦然,择其善鸣者而假之鸣。是故以鸟鸣春,以雷鸣夏,以虫鸣秋,以风鸣冬。四时之相推敚,其必有不得其平者乎?
其于人也亦然。人声之精者为言,文辞之于言,又其精也,尤择其善鸣者而假之鸣。其在唐、虞,咎陶、禹,其善鸣者也,而假以鸣,夔弗能以文辞鸣,又自假于《韶》以鸣。夏之时,五子以其歌鸣。伊尹鸣殷,周公鸣周。凡载于《诗》、《书》六艺,皆鸣之善者也。周之衰,孔子之徒鸣之,其声大而远。传曰:“天将以夫子为木铎。”其弗信矣乎!其末也,庄周以其荒唐之辞鸣。楚,大国也,其亡也以屈原鸣。臧孙辰、孟轲、荀卿,以道鸣者也。杨朱、墨翟、管夷吾、晏婴、老聃、申不害、韩非、慎到、田骈、邹衍、尸佼、孙武、张仪、苏秦之属,皆以其术鸣。秦之兴,李斯鸣之。汉之时,司马迁、相如、扬雄,最其善鸣者也。其下魏晋氏,鸣者不及于古,然亦未尝绝也。就其善者,其声清以浮,其节数以急,其辞淫以哀,其志弛以肆;其为言也,乱杂而无章。将天丑其德莫之顾邪?何为乎不鸣其善鸣者也!
唐之有天下,陈子昂、苏源明、元结、李白、杜甫、李观,皆以其所能鸣。其存而在下者,孟郊东野始以其诗鸣。其高出魏晋,不懈而及于古,其他浸淫乎汉氏矣。从吾游者,李翱、张籍其尤也。三子者之鸣信善矣。抑不知天将和其声,而使鸣国家之盛邪,抑将穷饿其身,思愁其心肠,而使自鸣其不幸邪?三子者之命,则悬乎天矣。其在上也奚以喜,其在下也奚以悲!东野之役于江南也,有若不释然者,故吾道其于天者以解之。
孟郊(751—814),字东野,湖州武康(今浙江德清县)人。中唐著名诗人。他壮年屡试不第,四十六岁才中进士,五十岁时被授为溧阳县尉。HRef=https://www.qijian.info/list/huaicaibuyu/ target=_blank class=infotextkey>怀才不遇,HRef=https://www.qijian.info/list/xinqing/ target=_blank class=infotextkey>心情抑郁。在他上任之际,韩愈写此文加以HRef=https://www.qijian.info/list/zanyang/ target=_blank class=infotextkey>赞扬和HRef=https://www.qijian.info/list/kuanwei/ target=_blank class=infotextkey>宽慰,流露出对朝廷HRef=https://www.qijian.info/list/yonHRef=https://www.qijian.info/list/gre/ target=_blank class=infotextkey>GREn/ target=_blank class=infotextkey>用人不当的HRef=https://www.qijian.info/list/gankai/ target=_blank class=infotextkey>感慨和HRef=https://www.qijian.info/list/buman/ target=_blank class=infotextkey>不满。
文章内容共分四段。
第一段,HRef=https://www.qijian.info/list/lunshu/ target=_blank class=infotextkey>论述“物不平则鸣”的HRef=https://www.qijian.info/list/daoli/ target=_blank class=infotextkey>道理。从草木、水受外力的激动而发出HRef=https://www.qijian.info/list/shengyin/ target=_blank class=infotextkey>声音,论及人的言论、歌、哭,都是因为有所不平的缘故。
第二段,列举HRef=https://www.qijian.info/list/ziran/ target=_blank class=infotextkey>自然界多种现象论证“不平则鸣”的HRef=https://www.qijian.info/list/guandian/ target=_blank class=infotextkey>观点。例如金、石。丝、竹、匏,土、革、木八种HRef=https://www.qijian.info/list/leqi/ target=_blank class=infotextkey>乐器,就是最善于发出HRef=https://www.qijian.info/list/shengyin/ target=_blank class=infotextkey>声音的东西;而上天则用HRef=https://www.qijian.info/list/niao/ target=_blank class=infotextkey>鸟鸣、雷鸣、虫鸣、HRef=https://www.qijian.info/list/feng/ target=_blank class=infotextkey>风声来告诉人一年HRef=https://www.qijian.info/list/siji/ target=_blank class=infotextkey>四季的推移。这就为下文阐述“人也亦然”打下论证的HRef=https://www.qijian.info/list/jichu/ target=_blank class=infotextkey>基础。
第三段,论证人也如此,不平则鸣。文章承接上文,从HRef=https://www.qijian.info/list/ziran/ target=_blank class=infotextkey>自然界论及人类HRef=https://www.qijian.info/list/shehui/ target=_blank class=infotextkey>社会,从唐虞、夏、商、周、春秋、战国、秦、汉、魏晋,南北朝一直谈到隋、唐,列举了众多的HRef=https://www.qijian.info/list/lishi/ target=_blank class=infotextkey>历史HRef=https://www.qijian.info/list/renwu/ target=_blank class=infotextkey>人物的事迹,论证了“物不得其平则鸣”的论点。
第四段,从唐朝的陈子昂、苏源明、元结、李白、杜甫、李观一直说到孟郊、李翱、张籍,认为他们都是善于用诗文来抒发HRef=https://www.qijian.info/list/qinghuai/ target=_blank class=infotextkey>情怀的人。作者发问:孟郊、李翱、张籍三人的HRef=https://www.qijian.info/list/youxiu/ target=_blank class=infotextkey>优秀诗文,不知是上天要使他们的HRef=https://www.qijian.info/list/shengyin/ target=_blank class=infotextkey>声音和谐来HRef=https://www.qijian.info/list/gesong/ target=_blank class=infotextkey>歌颂HRef=https://www.qijian.info/list/guojia/ target=_blank class=infotextkey>国家的兴盛,还是要使他们穷困饥饿、HRef=https://www.qijian.info/list/xinqing/ target=_blank class=infotextkey>心情HRef=https://www.qijian.info/list/youchou/ target=_blank class=infotextkey>忧愁,而为自己的不幸HRef=https://www.qijian.info/list/beige/ target=_blank class=infotextkey>悲歌?最终点明题旨:“东野之役于HRef=https://www.qijian.info/list/jiangnan/ target=_blank class=infotextkey>江南也,有若不释然者,故吾道其命于天者以解之。”借以抒发对孟郊HRef=https://www.qijian.info/list/huaicaibuyu/ target=_blank class=infotextkey>怀才不遇的HRef=https://www.qijian.info/list/gankai/ target=_blank class=infotextkey>感慨。
文章运用比兴手法,从“物不平则鸣”,写到“人不平则鸣”。全序仅篇末用少量笔墨直接点到孟郊,其他内容都凭空结撰,出人意外,但又紧紧围绕孟郊其人其事而设,言在彼而意在此,因而并不显得空疏游离,体现了布局谋篇上的独到造诣。历数各个朝代善鸣者时,句式极错综HRef=https://www.qijian.info/list/bianhua/ target=_blank class=infotextkey>变化之能事,清人刘海峰评为“雄奇创辟,横绝古今”。