谏太宗十思疏鉴赏

原文

  臣闻:求木之长者,必固其根本;欲流之远者,必浚其泉源;思国之安者,必积其德义。源不深而望流之远,根不固而求木之长,德不厚而思国之治,臣虽下愚,知其不可,而况于明哲乎?人君当神器之重,居域中之大,将崇极天之峻,永保无疆之休。不念居安思危,戒奢以俭,德不处其厚,情不胜其欲,斯亦伐根以求木茂,塞源而欲流长也。(望国一作:思国)

  凡百元首,承天景命,莫不殷忧而道著,功成而德衰,有善始者实繁,能克终者盖寡。岂其取之易守之难乎?昔取之而有余,今守之而不足,何也?夫在殷忧必竭诚以待下,既得志则纵情以傲物;竭诚则吴、越为一体,傲物则骨肉为行路。虽董之以严刑,震之以威怒,终苟免而不怀仁,貌恭而不心服。怨不在大,可畏惟人;载舟覆舟,所宜深慎。奔车朽索,其可忽乎?

  君人者,诚能见可欲,则思知足以自戒;将有作,则思知止以安人;念高危,则思谦冲而自牧;惧满溢,则思江海下百川;乐盘游,则思三驱以为度;忧懈怠,则思慎始而敬终;虑壅蔽,则思虚心以纳下;惧谗邪,则思正身以黜恶;恩所加,则思无因喜以谬赏;罚所及,则思无以怒而滥刑。总此十思,宏兹九德,简能而任之,择善而从之,则智者尽其谋,勇者竭其力,仁者播其惠,信者效其忠;文武争驰,君臣无事,可以尽豫游之乐,可以养松乔之寿,鸣琴垂拱,不言而化。何必劳神苦思,代下司职,役聪明之耳目,亏无为之大道哉?

赏析

  《旧唐书》曾HRef=https://www.qijian.info/list/zanyang/ target=_blank class=infotextkey>赞扬魏征的HRef=https://www.qijian.info/list/zoushu/ target=_blank class=infotextkey>奏疏“可为万代王者法”。对于魏征这篇HRef=https://www.qijian.info/list/zoushu/ target=_blank class=infotextkey>奏疏,唐太宗非常重视,说它是“言穷切至”,使得自己“披览亡倦,每达宵分”。他还曾使用“载舟覆舟”的HRef=https://www.qijian.info/list/biyu/ target=_blank class=infotextkey>比喻来训戒太子。宋、明、清三代的一些HRef=https://www.qijian.info/list/junzhu/ target=_blank class=infotextkey>君主,也经常拜读这篇HRef=https://www.qijian.info/list/zoushu/ target=_blank class=infotextkey>奏疏,用以规戒自己。由此可见它在封建时代的重要意义。即使到了现代,文中“居安思危,戒奢以俭”的HRef=https://www.qijian.info/list/guandian/ target=_blank class=infotextkey>观点,也仍有值得借鉴的意义。

  这篇HRef=https://www.qijian.info/list/zoushu/ target=_blank class=infotextkey>奏疏,在写作上很有其特色,它有很强的HRef=https://www.qijian.info/list/xianshi2/ target=_blank class=infotextkey>现实针对性。文章根据唐太宗在取得巨大政绩之后,逐渐骄傲自满,HRef=https://www.qijian.info/list/shenghuo/ target=_blank class=infotextkey>生活日趋奢靡地情况,指出了他“不念居安思危,戒奢以俭”,“既得志则纵情以傲物”,不可以“竭诚以待下”,必然会使“骨肉为HRef=https://www.qijian.info/list/xinglu/ target=_blank class=infotextkey>行路”,最后导致至亲疏远,君臣解体,离心离德,难于保守天下。HRef=https://www.qijian.info/list/zoushu/ target=_blank class=infotextkey>奏疏不仅把“不念居安思危,戒奢以俭”的危害的HRef=https://www.qijian.info/list/daoli/ target=_blank class=infotextkey>道理讲得清清楚楚,而且还对症下药,提出“十思”的措施,既明确具体,又实用而不空泛,针对性很强。

  HRef=https://www.qijian.info/list/zoushu/ target=_blank class=infotextkey>奏疏从头至尾,多用骈偶,或相对为文,或排比HRef=https://www.qijian.info/list/lunshu/ target=_blank class=infotextkey>论述,辞工文畅,音律和谐,铿锵成韵,读来如觉连珠滚动,文章一气呵成,HRef=https://www.qijian.info/list/lunshu/ target=_blank class=infotextkey>论述步步为营,气势雄健有力,HRef=https://www.qijian.info/list/jingshi/ target=_blank class=infotextkey>警示振聋发聩。

  《谏太宗十思疏》是唐朝著名谏议大夫魏征写给唐太宗的一篇HRef=https://www.qijian.info/list/zoushu/ target=_blank class=infotextkey>奏疏。唐太宗即位初期,因隋鉴不远,故能励精图治。随着功业日隆,HRef=https://www.qijian.info/list/shenghuo/ target=_blank class=infotextkey>生活渐加奢靡,“喜闻顺旨之说”,“不悦逆耳之言”。魏征以此为忧,多次上疏切谏,本文是其中的一篇。文章先以HRef=https://www.qijian.info/list/biyu/ target=_blank class=infotextkey>比喻开篇,通过成败得失的比较推论,归结到“可畏惟人”,指出了争取人心的重要性。在这篇文章中,魏征紧扣“HRef=https://www.qijian.info/list/siguo/ target=_blank class=infotextkey>思国之安者,必积其德义”,HRef=https://www.qijian.info/list/guiquan/ target=_blank class=infotextkey>规劝唐太宗在HRef=https://www.qijian.info/list/zhengzhi/ target=_blank class=infotextkey>政治上要慎始敬终,虚心纳下,赏罚公正;HRef=https://www.qijian.info/list/yonHRef=https://www.qijian.info/list/gre/ target=_blank class=infotextkey>GREn/ target=_blank class=infotextkey>用人时要知人善任,简能择善;HRef=https://www.qijian.info/list/shenghuo/ target=_blank class=infotextkey>生活上要崇尚节俭,不轻用民力。这个在当时HRef=https://www.qijian.info/list/lishi/ target=_blank class=infotextkey>历史条件下安邦HRef=https://www.qijian.info/list/zhiguo/ target=_blank class=infotextkey>治国的重要HRef=https://www.qijian.info/list/sixiang2/ target=_blank class=infotextkey>思想作了非常精辟的HRef=https://www.qijian.info/list/lunshu/ target=_blank class=infotextkey>论述,其HRef=https://www.qijian.info/list/zhuti/ target=_blank class=infotextkey>主题是在于提醒唐太宗要想使HRef=https://www.qijian.info/list/guojia/ target=_blank class=infotextkey>国家长治久安,君王必须努力积聚德义,具体提出了居安思危,戒奢以俭等十个建议。写得语重心长,剀切深厚。

  魏征敢于直谏,在贞观年间先后上疏二百余道,强调“兼听则明,偏信则暗”,对唐太宗开创的千古称颂的“贞观之治”起了重大作用。而全文主要阐明的是为人君必须“居安思危,戒奢以俭”的主旨。《谏太宗十思疏》的HRef=https://www.qijian.info/list/jingshen/ target=_blank class=infotextkey>精神,主要是HRef=https://www.qijian.info/list/guiquan/ target=_blank class=infotextkey>规劝唐太宗在“贞观之治”取得成就以后,仍要牢记隋亡的教训,“居安思危,戒奢以俭”,“善始”、“克终”,以“积其德义”,使HRef=https://www.qijian.info/list/guojia/ target=_blank class=infotextkey>国家达到到长治久安的局面。

  《HRef=https://www.qijian.info/list/guwenguanzhi/ target=_blank class=infotextkey>古文观止》评价:通篇只重一“思”字,却要从道义上看出,世主何尝不劳神苦思,但所思不在德义,则反不如不用思者之为德也。魏公十思之论,剀切深厚可与三代谟、诰并传。

  魏征这篇谏疏是HRef=https://www.qijian.info/list/guiquan/ target=_blank class=infotextkey>规劝唐太宗要“居安思危,戒奢以俭”的。文章第—段即开宗明义,用树木、河流作比,说明“居安思危,戒奢以俭”是保证HRef=https://www.qijian.info/list/guojia/ target=_blank class=infotextkey>国家长治久安的根本。第二段分析“取易守难”的HRef=https://www.qijian.info/list/daoli/ target=_blank class=infotextkey>道理,并从“在殷忧必竭诚以待下,既得志,则纵情以傲物”入手,得出守成之君“所宜深慎”的结论,具有很强的逻辑性和说服力。第三段提出“十思”的具体内容。所谓“十思”,归纳起来,即戒奢安民、思危反满、宽容仁慈、慎始善终、虚心纳言、拒邪黜奸、刑赏以法。

  以“固本思源”为喻,说明“居安思危,戒奢以俭”的重要性。

  开篇并没有直接提出“十思”的内容,而是以生动形象的HRef=https://www.qijian.info/list/biyu/ target=_blank class=infotextkey>比喻打开话题。“臣闻”的口气不卑不亢,令人警醒。先从正面说,用HRef=https://www.qijian.info/list/biyu/ target=_blank class=infotextkey>比喻推理(“求木之长者,必固其根本;欲流之远者,必浚其泉源”)引出正题:“HRef=https://www.qijian.info/list/siguo/ target=_blank class=infotextkey>思国之安者,必积其德义。”三个排比句,两个作HRef=https://www.qijian.info/list/biyu/ target=_blank class=infotextkey>比喻,一个明事理,浅显易懂,不容置疑。再从反面申述:“源不深而望流之远,根不固而求木之长,德不厚而望国之治,虽在下愚,知其不可,而况于明哲乎?”这样就加重了强调意味。反问的一句,差不多带有“挑衅”口吻,正是“忠言逆耳”之处。接着,进一步明确指出,“人君”地位高,责任重大,如果“不念居安思危,戒奢以俭”,要想HRef=https://www.qijian.info/list/guojia/ target=_blank class=infotextkey>国家长治久安是不可能的,如同“伐根以求木茂,塞源而欲流长”一样荒诞。这一段的HRef=https://www.qijian.info/list/jiewei/ target=_blank class=infotextkey>结尾,照应前面,又充分利用了“木”与“水”的HRef=https://www.qijian.info/list/biyu/ target=_blank class=infotextkey>比喻。

  第二段

  总结HRef=https://www.qijian.info/list/lishi/ target=_blank class=infotextkey>历史经验,并从创业守成、人心向背等方面HRef=https://www.qijian.info/list/lunshu/ target=_blank class=infotextkey>论述“居安思危”的HRef=https://www.qijian.info/list/daoli/ target=_blank class=infotextkey>道理。“凡百元首,承天景命,善始者始繁,克终者盖寡。”HRef=https://www.qijian.info/list/kaitou/ target=_blank class=infotextkey>开头几句,寥寥数语,就概括了历代HRef=https://www.qijian.info/list/junzhu/ target=_blank class=infotextkey>君主能创业不能守成的普遍规律,这虽说是人之常情,但要“HRef=https://www.qijian.info/list/siguo/ target=_blank class=infotextkey>思国之安”,就必须以理性去克服它。接下来,作者以“岂取之易守之难乎”设问,引出更为具体的分析论证,指出“殷忧”与“得志”的不同心态:殷忧,则竭诚待人;得志,则纵情傲物。而“竭诚则吴越为一体,傲物则骨肉为HRef=https://www.qijian.info/list/xinglu/ target=_blank class=infotextkey>行路”,对人的HRef=https://www.qijian.info/list/taidu/ target=_blank class=infotextkey>态度不同,其结果反差强烈,这说明能否恭俭下人是事业成败的关键。如果失去了民心,即使动用严刑也无济于事。“怨不在大,可畏惟人;载舟覆舟,所宜深慎”,这里借鉴HRef=https://www.qijian.info/list/guren2/ target=_blank class=infotextkey>古人的HRef=https://www.qijian.info/list/lunshu/ target=_blank class=infotextkey>论述,将君和民的关系比作水与舟的关系,发人深省。

  第三段

  提出“居安思危”的具体做法,即“十思”。“十思”的核心内容是正己安人,但具体又有所侧重。“将有作,则思知止以安人”,这两条是戒奢侈,如喜好器物美色,大兴土木,劳民伤财等;“念高危,则思谦冲而自牧;惧满盈,则思江海下百川”,这两条是戒骄戒躁,劝皇帝要恪守职分,不骄不躁,虚怀若谷,从谏如流;“乐盘游,则思三驱以为度”,是劝皇帝不要放任自己的欲望,要持之有度;“忧懈怠,则思慎始而敬终”,是劝皇帝勤勉政事,处置谨慎,不要怠惰;“虑壅蔽,则思虚心以纳下”,是说“兼听则明”,放低身段,多听取臣下的意见;“惧谗邪,则思正身以黜恶”,是说“偏听则暗”,自己有倾向直臣,罢黜小人;“恩所加,则思无因喜以谬赏;罚所及,则思无以怒而滥刑”,是说赏罚要按HRef=https://www.qijian.info/list/guojia/ target=_blank class=infotextkey>国家尺度实行,不因喜怒而有所偏颇。“十思”就是十条劝戒,语语坦诚,字字惊心。文章最后从正面HRef=https://www.qijian.info/list/lunshu/ target=_blank class=infotextkey>论述做到“十思”的好处,描绘出“垂拱而治”的HRef=https://www.qijian.info/list/zhengzhi/ target=_blank class=infotextkey>政治HRef=https://www.qijian.info/list/lixiang/ target=_blank class=infotextkey>理想。从HRef=https://www.qijian.info/list/yonHRef=https://www.qijian.info/list/gre/ target=_blank class=infotextkey>GREn/ target=_blank class=infotextkey>用人,HRef=https://www.qijian.info/list/najian/ target=_blank class=infotextkey>纳谏,赏罚,多方来讲、其中提到的“简能而任之,择善而从之”,即“HRef=https://www.qijian.info/list/yonHRef=https://www.qijian.info/list/gre/ target=_blank class=infotextkey>GREn/ target=_blank class=infotextkey>用人”“HRef=https://www.qijian.info/list/najian/ target=_blank class=infotextkey>纳谏”HRef=https://www.qijian.info/list/celue/ target=_blank class=infotextkey>策略,实际上成为初唐的HRef=https://www.qijian.info/list/zhiguo/ target=_blank class=infotextkey>治国方略,创造了HRef=https://www.qijian.info/list/lishi/ target=_blank class=infotextkey>历史上有名的“贞观之治”。

  魏征提出的“十思”能给我们哪些写作的HRef=https://www.qijian.info/list/qishi/ target=_blank class=infotextkey>启示呢?

  一是陈述意见的针对性。这HRef=https://www.qijian.info/list/zoushu/ target=_blank class=infotextkey>奏疏是给皇帝看的,是用来HRef=https://www.qijian.info/list/quanjian/ target=_blank class=infotextkey>劝谏皇帝的,所以“十疏”所陈述的内容无一不针对HRef=https://www.qijian.info/list/diwang/ target=_blank class=infotextkey>帝王的易犯病,又无一不为“垂拱而治”的封建统治着想,使唐太宗乐于接受。二是思考问题的全面性。这“十思”的内容涉及到与HRef=https://www.qijian.info/list/diwang/ target=_blank class=infotextkey>帝王冶国兴邦有关的十个问题。从HRef=https://www.qijian.info/list/shenghuo/ target=_blank class=infotextkey>生活到HRef=https://www.qijian.info/list/zhengzhi/ target=_blank class=infotextkey>政治,从人个欲望以品德HRef=https://www.qijian.info/list/xiuyang/ target=_blank class=infotextkey>修养,凡存在的主要问题作者全都考虑到。不但指出问题,而且提出解决问题的办法,真是面面俱到,煞费苦心。三是安排条款的序列性。“见可欲”“将有作”“念高危”“惧满溢”“乐盘游”“忧懈怠”“虑雍蔽”“惧谗邪”“恩所及”,排列井井有条,多而不乱。四是语言表达的齐整性。“十思”十句,句式大致相同,构成排比,一气呵成,形成齐整,气势磅礴。显然,这篇古代佳作给我们带来很多有益的写作启发。

  虽董之以严刑,振之以威怒,终苟免而不怀仁,貌恭而不心服。怨不在大,可畏惟人,载舟覆舟,所宜深慎。

  即使用严酷的刑罚督责人们,用威HRef=https://www.qijian.info/list/feng/ target=_blank class=infotextkey>风怒气恫吓人们,结果只能使人们图求苟且以免于刑罚,却不会HRef=https://www.qijian.info/list/huainian/ target=_blank class=infotextkey>怀念国君的恩德,表面上HRef=https://www.qijian.info/list/taidu/ target=_blank class=infotextkey>态度恭敬,可是心里并不服气。HRef=https://www.qijian.info/list/yuanhen/ target=_blank class=infotextkey>怨恨不在大小,可怕的只是HRef=https://www.qijian.info/list/baixing/ target=_blank class=infotextkey>百姓。HRef=https://www.qijian.info/list/baixing/ target=_blank class=infotextkey>百姓像水一样,可以载船,也可以翻船,这是应该特别谨慎的。

  “求木之长者,必固其根本;欲流之远者,必浚其泉源;HRef=https://www.qijian.info/list/siguo/ target=_blank class=infotextkey>思国之安者,必积其德义。”想要树木生长,一定要是它的根系牢固;想要河流长远,一定要疏通它的源头;想要HRef=https://www.qijian.info/list/guojia/ target=_blank class=infotextkey>国家安定,一定要多聚积HRef=https://www.qijian.info/list/daode/ target=_blank class=infotextkey>道德仁义。

返回