楼上残灯伴晓霜,独眠人起合欢床。
相思一夜情多少,地角天涯未是长。——张仲素
满床明月满帘霜,被冷灯残拂卧床。
燕子楼中霜月夜,秋来只为一人长。——白居易
北邙松柏锁愁烟,燕子楼中思悄然。
自埋剑履歌尘散,红袖香销已十年。——张仲素
钿晕罗衫色似烟,几回欲著即潸然。
自从不舞《霓裳曲》,叠在空箱十一年。——白居易
适看鸿雁洛阳回,又睹玄禽逼社来。
瑶瑟玉箫无意绪,任从蛛网任从灰。——张仲素
今春有客洛阳回,曾到尚书墓上来。
见说白杨堪作柱,争教红粉不成灰?——白居易
这里讲的是张仲素和白居易两位诗人HRef=https://www.qijian.info/list/changhe/ target=_blank class=infotextkey>唱和的两HRef=https://www.qijian.info/list/zushi/ target=_blank class=infotextkey>组诗,各三首。HRef=https://www.qijian.info/list/yanzi/ target=_blank class=infotextkey>燕子楼的HRef=https://www.qijian.info/list/gushi/ target=_blank class=infotextkey>故事及两人作诗的缘由,见于白居易诗的小序。其文云:“徐州故张尚书有爱妓曰盼盼,善歌舞,雅多HRef=https://www.qijian.info/list/feng/ target=_blank class=infotextkey>风态。余为校书郎时,游徐、泗间。张尚书宴余,酒酣,出盼盼以佐欢,欢甚。余因HRef=https://www.qijian.info/list/zengshi/ target=_blank class=infotextkey>赠诗云:‘醉娇胜不得,HRef=https://www.qijian.info/list/feng/ target=_blank class=infotextkey>风袅HRef=https://www.qijian.info/list/mudan/ target=_blank class=infotextkey>牡丹HRef=https://www.qijian.info/list/hua/ target=_blank class=infotextkey>花。’一欢而去,尔后绝不相闻,迨兹仅一纪矣。昨日,司勋员外郎张仲素绘之访余,因吟新诗,有《HRef=https://www.qijian.info/list/yanzi/ target=_blank class=infotextkey>燕子楼》三首,词甚婉丽,诘其由,为盼盼作也。绘之从事武宁军(唐代HRef=https://www.qijian.info/list/difang/ target=_blank class=infotextkey>地方军区之一,治徐州。)累年,颇知盼盼始末,云:‘尚书既殁,归葬东洛,而彭城(即徐州)有张氏旧第,第中有小楼名HRef=https://www.qijian.info/list/yanzi/ target=_blank class=infotextkey>燕子。盼盼HRef=https://www.qijian.info/list/nianjiu/ target=_blank class=infotextkey>念旧爱而不嫁,居是楼十余年,幽独块然,于今尚在。’余爱绘之新咏,感彭城旧游,因同其题,作三绝句。”张尚书名愔,是名臣张建封之子。有的记载以尚书为建封,是错误的。因为白居易做校书郎是在贞元十九年到元和元年(803-806),而张建封则已于贞元十六年(800)去世,而且张愔曾任武宁军节度使、检校工部尚书,最后又征为兵部尚书,没有到任就死了,与诗序合。再则张仲素原唱三篇,都是托为盼盼的口吻而写的,有的记载又因而误认为是盼盼所作。这都是应当首先加以辩正的。
张仲素这第一首诗写盼盼在十多年中经历过的无数不眠之夜中的一夜。起句中“残灯”、“晓霜”,是天亮时HRef=https://www.qijian.info/list/yanzi/ target=_blank class=infotextkey>燕子楼内外的HRef=https://www.qijian.info/list/jingse/ target=_blank class=infotextkey>景色。用一个“伴”字,将楼外之寒冷与楼内之HRef=https://www.qijian.info/list/guji/ target=_blank class=infotextkey>孤寂联系起来,是为人的出场作安排。次句正面写盼盼。这很难着笔。写她躺在床上哭吗?写她唉声叹气吗?都不好。因为已整整过了一夜,哭也该哭过了,叹也该叹过了。这时,她该起床了,于是,就写起床。用起床的动作,来表达HRef=https://www.qijian.info/list/renwu/ target=_blank class=infotextkey>人物的HRef=https://www.qijian.info/list/xinqing/ target=_blank class=infotextkey>心情,如元稹在《会真记》中写的“自从消瘦减容光,万转千回懒下床”,就写得很动人。但张仲素在这里并不多写她本人的动作,而另出一奇,以人和床作极其强烈的对比,深刻地发掘了她的内心世界。合欢是古代一种象征HRef=https://www.qijian.info/list/aiqing/ target=_blank class=infotextkey>爱情的HRef=https://www.qijian.info/list/hua/ target=_blank class=infotextkey>花纹图案,也可用来指含有此类意义的器物,如合欢襦、合欢被等。一面是残灯、晓霜相伴的不眠人,一面是值得深情HRef=https://www.qijian.info/list/huiyi/ target=_blank class=infotextkey>回忆的合欢床。在寒冷HRef=https://www.qijian.info/list/guji/ target=_blank class=infotextkey>孤寂之中,这位不眠人煎熬了一整夜之后,仍然只好从这张合欢床上起来,心里是一种什么滋味,还用得着多费笔墨吗?
后两句是补笔,写盼盼的彻夜失眠,也就是《HRef=https://www.qijian.info/list/shijing/ target=_blank class=infotextkey>诗经》第一篇《关雎》所说的“悠哉悠哉,辗转反侧”。“地角天涯”,道路可算得长了,然而比起自己的HRef=https://www.qijian.info/list/xiangsi/ target=_blank class=infotextkey>相思之情,又算得什么呢?一夜之情的长度,已非天涯地角的距离所能比拟,何况是这么地过了十多年而且还要这么地过下去呢?
先写早起,再写失眠;不写梦中会见HRef=https://www.qijian.info/list/qinHRef=https://www.qijian.info/list/gre/ target=_blank class=infotextkey>GREn/ target=_blank class=infotextkey>情人,而写HRef=https://www.qijian.info/list/xiangsi/ target=_blank class=infotextkey>相思之极,根本无法入梦,都将这位“HRef=https://www.qijian.info/list/nianjiu/ target=_blank class=infotextkey>念旧爱”的HRef=https://www.qijian.info/list/nuzi/ target=_blank class=infotextkey>女子的HRef=https://www.qijian.info/list/jingshen/ target=_blank class=infotextkey>精神活动描绘得更为突出。用笔深曲,摆脱常情。
白居易HRef=https://www.qijian.info/list/heshi/ target=_blank class=infotextkey>和诗第一首的前两句也是写盼盼晓起情景。天冷了,当然要放下帘子御寒,霜HRef=https://www.qijian.info/list/hua/ target=_blank class=infotextkey>花结在帘上,满帘皆霜,足见寒气之重。帘虽可防霜,却不能遮月,HRef=https://www.qijian.info/list/yueguang/ target=_blank class=infotextkey>月光依旧透过帘隙而洒满了这张合欢床。天寒则“被冷”,夜久则“灯残”。被冷灯残,愁人HRef=https://www.qijian.info/list/wunai/ target=_blank class=infotextkey>无奈,于是只好起来收拾卧床了。HRef=https://www.qijian.info/list/guren2/ target=_blank class=infotextkey>古人常以“拂枕席”或“侍枕席”这类用语代指侍妾。这里写盼盼“拂卧床”,既暗示了她的身分,也反映了她HRef=https://www.qijian.info/list/shenghuo/ target=_blank class=infotextkey>生活上的HRef=https://www.qijian.info/list/bianhua/ target=_blank class=infotextkey>变化,因为过去她是为张愔拂床,而今则不过是为自己了。原唱将楼内残灯与楼外晓霜合写,独眠人与合欢床对照。HRef=https://www.qijian.info/list/heshi/ target=_blank class=infotextkey>和诗则以满床月与满帘霜合写,被冷与灯残合写,又增添了她拂床的动作,这就与原唱既相衔接又不雷同。
后两句也是写盼盼的失眠,但将这位独眠人与住在“张氏旧第”中的其他人对比着想。在寒冷的有月有霜的HRef=https://www.qijian.info/list/qiuye/ target=_blank class=infotextkey>秋夜里,别人都按时入睡了。沉沉地睡了一夜,醒来之后,谁会觉得夜长呢?古诗云:“愁多知夜长”,只有因HRef=https://www.qijian.info/list/chouku/ target=_blank class=infotextkey>愁苦HRef=https://www.qijian.info/list/xiangsi/ target=_blank class=infotextkey>相思而不能成眠的人,才会深刻地体会到HRef=https://www.qijian.info/list/shijian/ target=_blank class=infotextkey>时间多么难以消磨。HRef=https://www.qijian.info/list/yanzi/ target=_blank class=infotextkey>燕子楼中虽然还有其他人住着,但感到霜月之夜如此之漫长的,只是盼盼一人而已。原唱作为盼盼的HRef=https://www.qijian.info/list/zibai/ target=_blank class=infotextkey>自白,HRef=https://www.qijian.info/list/gantan/ target=_blank class=infotextkey>感叹天涯地角都不及自己此情之长。HRef=https://www.qijian.info/list/heshi/ target=_blank class=infotextkey>和诗则是HRef=https://www.qijian.info/list/gantan/ target=_blank class=infotextkey>感叹这HRef=https://www.qijian.info/list/qiliang/ target=_blank class=infotextkey>凄凉HRef=https://www.qijian.info/list/qiuye/ target=_blank class=infotextkey>秋夜竟似为她一人而显得特别缓慢,这就是同中见异。
张仲素,原唱第二首,写盼盼HRef=https://www.qijian.info/list/fujin/ target=_blank class=infotextkey>抚今HRef=https://www.qijian.info/list/zhuixi/ target=_blank class=infotextkey>追昔,HRef=https://www.qijian.info/list/sinian/ target=_blank class=infotextkey>思念张愔,哀怜自己。起句是描绘张愔墓前HRef=https://www.qijian.info/list/jingse/ target=_blank class=infotextkey>景色。北邙HRef=https://www.qijian.info/list/shan/ target=_blank class=infotextkey>山是汉、唐时代洛阳著名的坟场,张愔“归葬东洛”,墓地就在那里。北邙松柏,为惨雾愁烟重重封锁,是盼盼HRef=https://www.qijian.info/list/xiangxiang/ target=_blank class=infotextkey>想象中的景象。因此次句接写盼盼在HRef=https://www.qijian.info/list/yanzi/ target=_blank class=infotextkey>燕子楼中沉沉地HRef=https://www.qijian.info/list/sinian/ target=_blank class=infotextkey>思念的情形。“思悄然”,也就是她心里的“锁愁烟”。情绪不好,无往而非HRef=https://www.qijian.info/list/qiliang/ target=_blank class=infotextkey>凄凉黯淡。因此出现在她HRef=https://www.qijian.info/list/huanxiang/ target=_blank class=infotextkey>幻想之中的墓地,也就不可能是为丽日和HRef=https://www.qijian.info/list/feng/ target=_blank class=infotextkey>风所煦拂,而只能是被惨雾愁烟所笼罩了。
古时皇帝对大臣表示宠信,特许剑履上殿,因此剑履为大臣的代词。后二句是写:自从张愔死后,她再也没有心绪歌舞,歌声飘散,舞袖香销,已经转眼十年了。白居易说她“善歌舞,雅多HRef=https://www.qijian.info/list/feng/ target=_blank class=infotextkey>风态”,比之为“HRef=https://www.qijian.info/list/feng/ target=_blank class=infotextkey>风袅HRef=https://www.qijian.info/list/mudan/ target=_blank class=infotextkey>牡丹HRef=https://www.qijian.info/list/hua/ target=_blank class=infotextkey>花”,可见盼盼曾引起很多雅士贵人倾慕,完全可以在张愔逝后另附高枝,但她却没有这样,而是始终忠于自己的HRef=https://www.qijian.info/list/aiqing/ target=_blank class=infotextkey>爱情,无怪当时的张仲素、白居易乃至后代的苏轼等都对她很HRef=https://www.qijian.info/list/tongqing/ target=_blank class=infotextkey>同情并HRef=https://www.qijian.info/list/xioshi/ target=_blank class=infotextkey>写诗加以HRef=https://www.qijian.info/list/songyang/ target=_blank class=infotextkey>颂扬了。(《永遇乐·彭城夜宿HRef=https://www.qijian.info/list/yanzi/ target=_blank class=infotextkey>燕子楼梦盼盼因作此词》是苏词中名篇之一。)
白居易的第二首HRef=https://www.qijian.info/list/heshi/ target=_blank class=infotextkey>和诗便从盼盼不愿再出现在舞榭歌台这一点生发,着重写她怎样对待歌舞时穿著的首饰衣裳。
年轻貌美的HRef=https://www.qijian.info/list/nuzi/ target=_blank class=infotextkey>女子哪个不爱打扮呢?然而盼盼几次想妆扮自己,却又作罢:打扮了给谁看呢?想到这里,就只有流泪的份儿了。于是,尽管金HRef=https://www.qijian.info/list/hua/ target=_blank class=infotextkey>花徒然地褪去了光彩,罗衫改变了颜色,也只有随它们去吧。“自从不舞《霓裳曲》”,谁还管得了这些。《霓裳羽衣》是唐玄宗时代著名的舞曲,这里特别点出,也是暗示她的舞技高妙。空箱的“空”字,形容HRef=https://www.qijian.info/list/jingshen/ target=_blank class=infotextkey>精神上的空虚,如HRef=https://www.qijian.info/list/funu/ target=_blank class=infotextkey>妇女独居的房称空房、空闺,独睡的床称空床、空帷。说“已十年”,张愔死于元和元年(806),据此推算,其诗当作于元和十年。
在这首诗里,没有涉及张愔。但他始终存在于盼盼的形象中。诗人展现的盼盼的HRef=https://www.qijian.info/list/jingshen/ target=_blank class=infotextkey>精神活动,就是以张愔在她心里所占据的巨大位置为HRef=https://www.qijian.info/list/jichu/ target=_blank class=infotextkey>基础的。
原唱第三首,写盼盼感节候之变迁,叹HRef=https://www.qijian.info/list/qingchun/ target=_blank class=infotextkey>青春之消逝。第一首在秋之夜,这一首则为春之日。
起句是旧HRef=https://www.qijian.info/list/shishi/ target=_blank class=infotextkey>时事。鸿雁于HRef=https://www.qijian.info/list/qiutian/ target=_blank class=infotextkey>秋天自北南飞。徐州在洛阳之东,经过徐州的南飞鸿雁,不可能来自洛阳。但因张愔墓在洛阳,而盼盼则住在徐州,所以诗人缘情构想,写在盼盼的心目中,这些相传能够为人传书的候HRef=https://www.qijian.info/list/niao/ target=_blank class=infotextkey>鸟,一定是从洛阳来的,然而人已长眠,不能传书,也就更加感物HRef=https://www.qijian.info/list/siren/ target=_blank class=infotextkey>思人了。
次句是当下事。玄禽即HRef=https://www.qijian.info/list/yanzi/ target=_blank class=infotextkey>燕子。社日是古代HRef=https://www.qijian.info/list/jisi/ target=_blank class=infotextkey>祭祀土神、HRef=https://www.qijian.info/list/qidao/ target=_blank class=infotextkey>祈祷HRef=https://www.qijian.info/list/fengshou/ target=_blank class=infotextkey>丰收的日子,HRef=https://www.qijian.info/list/yanzi/ target=_blank class=infotextkey>燕子于HRef=https://www.qijian.info/list/chuntian/ target=_blank class=infotextkey>春天由南而北。临近社日,它们就来了。HRef=https://www.qijian.info/list/yanzi/ target=_blank class=infotextkey>燕子雌雄成对地HRef=https://www.qijian.info/list/shenghuo/ target=_blank class=infotextkey>生活,双宿双飞,诗人们惯以用来HRef=https://www.qijian.info/list/biyu/ target=_blank class=infotextkey>比喻恩爱HRef=https://www.qijian.info/list/fuqi/ target=_blank class=infotextkey>夫妻。盼盼是合欢床上的独眠人,看到双宿双飞的HRef=https://www.qijian.info/list/yanzi/ target=_blank class=infotextkey>燕子,岂能不发出人不如HRef=https://www.qijian.info/list/niao/ target=_blank class=infotextkey>鸟的HRef=https://www.qijian.info/list/gantan/ target=_blank class=infotextkey>感叹?
人在HRef=https://www.qijian.info/list/ganqing/ target=_blank class=infotextkey>感情的折磨中过日子,往往觉得HRef=https://www.qijian.info/list/shiguang/ target=_blank class=infotextkey>时光过得很慢,所以前诗说“HRef=https://www.qijian.info/list/xiangsi/ target=_blank class=infotextkey>相思一夜情多少,地角天涯未是长”;而有时又变得麻木,觉得HRef=https://www.qijian.info/list/shiguang/ target=_blank class=infotextkey>时光流逝很快,所以本诗说:这两句只作客观描写,但却从另外两个角度再次展现了盼盼的深情。
后两句从无心玩弄HRef=https://www.qijian.info/list/leqi/ target=_blank class=infotextkey>乐器见意,写盼盼HRef=https://www.qijian.info/list/aitan/ target=_blank class=infotextkey>哀叹自己HRef=https://www.qijian.info/list/qingchun/ target=_blank class=infotextkey>青春随HRef=https://www.qijian.info/list/aiqing/ target=_blank class=infotextkey>爱情HRef=https://www.qijian.info/list/shenghuo/ target=_blank class=infotextkey>生活的消逝而虚度。周邦彦《解连环》云:“HRef=https://www.qijian.info/list/yanzi/ target=_blank class=infotextkey>燕子楼空,暗尘锁一床弦索”,即从这两句化出,又可以反过来HRef=https://www.qijian.info/list/jioshi/ target=_blank class=infotextkey>解释这两句。瑟以瑶饰,箫以玉制,可见贵重,而让它们蒙上蛛网灰尘,这不正因为忆鸿雁之无法传书,看HRef=https://www.qijian.info/list/yanzi/ target=_blank class=infotextkey>燕子之双飞双宿而使自己发生“绮罗弦管,从此永休”(蒋防《霍小玉传》)之叹吗?前两句绘景,后两句写情,似断实连,章法极妙。
HRef=https://www.qijian.info/list/heshi/ target=_blank class=infotextkey>和诗的最后一首,着重在“感彭城旧游”,但又不直接表现对旧游之HRef=https://www.qijian.info/list/huiyi/ target=_blank class=infotextkey>回忆,而是通过张仲素告诉他的情况,以抒所感。
那年HRef=https://www.qijian.info/list/chuntian/ target=_blank class=infotextkey>春天,张仲素从洛阳回来与白居易相见,提起他曾到张愔墓上去过。使白居易感到惊心动魄的,乃是坟边种的白杨树都已经长得又粗又高,可以作柱子了,那么,又如何能使得盼盼的HRef=https://www.qijian.info/list/hua/ target=_blank class=infotextkey>花容月貌最后不会变成灰土呢?彭城旧游,岂能再得?虽只是感今,而HRef=https://www.qijian.info/list/huaijiu/ target=_blank class=infotextkey>怀旧之意自在其中。
这两HRef=https://www.qijian.info/list/zushi/ target=_blank class=infotextkey>组诗,遵循了十分严格的HRef=https://www.qijian.info/list/changhe/ target=_blank class=infotextkey>唱和方式。诗的题材HRef=https://www.qijian.info/list/zhuti/ target=_blank class=infotextkey>主题相同,诗体相同,HRef=https://www.qijian.info/list/heshi/ target=_blank class=infotextkey>和诗用韵与唱诗又为同一韵部,连押韵各字的先后次序也相同,既是和韵又是次韵。HRef=https://www.qijian.info/list/changhe/ target=_blank class=infotextkey>唱和之作,最主要的是在内容上要彼此相应。张仲素的原唱,是通过写盼盼HRef=https://www.qijian.info/list/shenghuo/ target=_blank class=infotextkey>生活代盼盼抒发她“HRef=https://www.qijian.info/list/nianjiu/ target=_blank class=infotextkey>念旧爱而不嫁”HRef=https://www.qijian.info/list/ganqing/ target=_blank class=infotextkey>感情的,白居易的继和则抒发了他对于盼盼这种HRef=https://www.qijian.info/list/shenghuo/ target=_blank class=infotextkey>生活和HRef=https://www.qijian.info/list/ganqing/ target=_blank class=infotextkey>感情的HRef=https://www.qijian.info/list/tongqing/ target=_blank class=infotextkey>同情以及对于HRef=https://www.qijian.info/list/shiguang/ target=_blank class=infotextkey>时光易老,今昔盛衰的HRef=https://www.qijian.info/list/gantan/ target=_blank class=infotextkey>感叹。一唱一和,处理得非常恰当。总的说来,这两HRef=https://www.qijian.info/list/zushi/ target=_blank class=infotextkey>组诗如两军对垒,工力悉敌,表现了两位诗人精湛的HRef=https://www.qijian.info/list/yishu/ target=_blank class=infotextkey>艺术技巧,是唱HRef=https://www.qijian.info/list/heshi/ target=_blank class=infotextkey>和诗中的佳作。