燕雁无心,太湖西畔随云去。数峰清苦。商略黄昏雨。
第四桥边,拟共天随住。今何许。凭阑怀古。残柳参差舞。
姜夔HRef=https://www.qijian.info/list/lunshi/ target=_blank class=infotextkey>论诗有四素:气象、体面、血脉、韵度。对四者的要求且是“气象欲其浑厚”、“体面欲其宏大”、“血脉欲其贯通”、“韵度欲其飘逸”。虽是HRef=https://www.qijian.info/list/lunshi/ target=_blank class=infotextkey>论诗之语,移之于词,也甚贴切。读此词,知其所言非虚。此词之HRef=https://www.qijian.info/list/yijing/ target=_blank class=infotextkey>意境,呈为一宇宙。
上片之境,乃词人俯仰天地之境。“燕雁无心”。燕念平声(yān烟),北地也。燕雁即北来之雁。时值HRef=https://www.qijian.info/list/dongtian/ target=_blank class=infotextkey>冬天,正是燕雁南飞的时节。陆龟蒙咏北雁之诗甚多,如《孤雁》:“我生天地间,独作南宾雁。”《归雁》:“北走南征象我曹,天涯迢递翼应劳。”《京口》:“雁频辞蓟北。”《金陵道》:“北雁行行直。”《雁》:“南北路何长。”白石诗词亦多咏雁,诗如《雁图》、《除夜》,词如《浣溪沙》及此词。可能与他多年居无定所,浪迹江湖的感受及对龟蒙的万分心仪有关。劈头写入空中之燕雁,正是暗喻HRef=https://www.qijian.info/list/piaobo2/ target=_blank class=infotextkey>飘泊之HRef=https://www.qijian.info/list/rensheng/ target=_blank class=infotextkey>人生。无心即无机心,犹言纯任天然。点出燕雁随季节而飞之无心,则又喻示自己性情之纯任天然。此亦化用龟蒙诗意。陆龟蒙《秋赋有期因寄袭美》:“云似无心水似闲。”《和袭美新秋HRef=https://www.qijian.info/list/jishi2/ target=_blank class=infotextkey>即事》:“心似孤云任所之,世尘中更有谁知。”下句紧接无心写出:“太湖西畔随云去。”燕雁随着淡淡白云,沿着太湖西畔悠悠飞去。燕雁之远去,暗喻自己HRef=https://www.qijian.info/list/piaobo2/ target=_blank class=infotextkey>飘泊江湖之感。随云而无心,则喻示自己纯任天然之意,宋陈郁《藏一话腴》云:白石“襟期洒落,如晋宋间人。语到意工,不期于高远而自高远。”范成大称其“翰墨人品,皆似晋宋之雅士。”张羽《白石道人传》亦曰其“体貌轻盈,望之若HRef=https://www.qijian.info/list/shenxian/ target=_blank class=infotextkey>神仙中人。”但白石与晋宋名士实有不同,晋宋所谓名士实为优游卒岁的贵族,而白石一生布衣,又值南宋衰微之际,家国恨、HRef=https://www.qijian.info/list/shenshi/ target=_blank class=infotextkey>身世愁实非晋宋名士可比。故下文写出HRef=https://www.qijian.info/list/youguo/ target=_blank class=infotextkey>忧国伤时之念。太湖西畔一语,HRef=https://www.qijian.info/list/yijing/ target=_blank class=infotextkey>意境阔大遥远。太湖包孕吴越,“天水合为一”(陆龟蒙《初入太湖》)。此词HRef=https://www.qijian.info/list/yijing/ target=_blank class=infotextkey>意境实与天地同大也。“数峰清苦。商略HRef=https://www.qijian.info/list/huanghun/ target=_blank class=infotextkey>黄昏HRef=https://www.qijian.info/list/yu/ target=_blank class=infotextkey>雨。”商略一语,本有商量之义,又有酝酿义。湖上数峰清寂HRef=https://www.qijian.info/list/chouku/ target=_blank class=infotextkey>愁苦,HRef=https://www.qijian.info/list/huanghun/ target=_blank class=infotextkey>黄昏时分,正酝酿着一番HRef=https://www.qijian.info/list/yu/ target=_blank class=infotextkey>雨意。此句的数峰之清苦无可奈何反衬人亡万千HRef=https://www.qijian.info/list/chouku/ target=_blank class=infotextkey>愁苦。从来HRef=https://www.qijian.info/list/niren/ target=_blank class=infotextkey>拟人HRef=https://www.qijian.info/list/xioshan/ target=_blank class=infotextkey>写HRef=https://www.qijian.info/list/shan/ target=_blank class=infotextkey>山,鲜此奇绝之笔。比之辛稼轩之“我见青HRef=https://www.qijian.info/list/shan/ target=_blank class=infotextkey>山多妩媚,料青HRef=https://www.qijian.info/list/shan/ target=_blank class=infotextkey>山,见我应如是”(《虞HRef=https://www.qijian.info/list/moiren/ target=_blank class=infotextkey>美人》),又是不同的况味。
下片之境,乃词人俯仰今古之境。“第四桥边,拟共天随住。”第四桥即“吴江城外之甘泉桥”(郑文焯《绝妙好词校录》),“以泉品居第四”故名(乾隆《苏州府志》)。这是陆龟蒙的HRef=https://www.qijian.info/list/guxiang/ target=_blank class=infotextkey>故乡。《吴郡图经续志》云:“陆龟蒙宅在松江上甫里。”松江即吴江。天随者,天随子也,龟蒙之自号。天随语出《庄子。在宥》“神动而天随”,意即HRef=https://www.qijian.info/list/jingshen/ target=_blank class=infotextkey>精神之动静皆随顺天然。龟蒙本有HRef=https://www.qijian.info/list/xionghuai/ target=_blank class=infotextkey>胸怀济世之志,其《村夜二首》云:“岂无致君术,尧舜不上下。岂无活国力,颇牧齐教化。”可是他身处晚唐末世,举进士又不第,只好HRef=https://www.qijian.info/list/yinyi/ target=_blank class=infotextkey>隐逸江湖。白石平生亦非无HRef=https://www.qijian.info/list/zhuangzhi/ target=_blank class=infotextkey>壮志,《昔游》诗云:“徘徊望神州,沉叹HRef=https://www.qijian.info/list/yingxiong/ target=_blank class=infotextkey>英雄寡。”《永遇乐》:“中原生聚,神京耆老,南望长淮金鼓。”但他亦举进士而不第,HRef=https://www.qijian.info/list/piaobo2/ target=_blank class=infotextkey>飘泊江湖一生。此陆、姜二人相似之一也。龟蒙精于《春秋》,其《甫里先生传》HRef=https://www.qijian.info/list/zishu/ target=_blank class=infotextkey>自述:“性野逸无羁检,好读古圣人书,探大籍识大义”,“贞元中,韩晋公尝著《春秋通例》,刻之于石”,“而颠倒漫漶翳塞,无一通者,殆将百年,人不敢指斥疵纇,先生恐疑误后学,乃著书摭而辨之。”白石则精于礼乐,曾于南宋庆元三年“进《大乐议》于朝”,时南渡已六七十载,乐典久已亡灭,白石对当时乐制包括HRef=https://www.qijian.info/list/leqi/ target=_blank class=infotextkey>乐器HRef=https://www.qijian.info/list/lequ/ target=_blank class=infotextkey>乐曲HRef=https://www.qijian.info/list/geci/ target=_blank class=infotextkey>歌辞,提出全面HRef=https://www.qijian.info/list/piping/ target=_blank class=infotextkey>批评与建树之构想,“书奏,诏付太常。”(《宋史·乐志六》)以布衣而对传统HRef=https://www.qijian.info/list/wenhua/ target=_blank class=infotextkey>文化负有高度责任感,此二人又一相同也。正是这种HRef=https://www.qijian.info/list/jingshen/ target=_blank class=infotextkey>精神气质上的认同感,使白石有了“沉思只羡天随子,蓑笠寒江过一生”(《三高祠》诗),及“三生定是陆天随”(《除夜》诗)之语。第四桥边,拟共天随住,即是这种认同感的体现。
第四桥边,其地仍在,天随子,其人则往矣。中间下拟共二字,便将仍在之故地与已往之HRef=https://www.qijian.info/list/guren2/ target=_blank class=infotextkey>古人与自己连结起来,泯没了古今HRef=https://www.qijian.info/list/shijian/ target=_blank class=infotextkey>时间之界限。这是词人为打破古今局限寻求与HRef=https://www.qijian.info/list/guren2/ target=_blank class=infotextkey>古人的HRef=https://www.qijian.info/list/jingshen/ target=_blank class=infotextkey>精神句诵而采取的特殊笔法。再如刘过《沁园春》之与东坡、乐天、林和靖交游,亦是此一笔法。以上写了HRef=https://www.qijian.info/list/ziran/ target=_blank class=infotextkey>自然、HRef=https://www.qijian.info/list/rensheng/ target=_blank class=infotextkey>人生、HRef=https://www.qijian.info/list/lishi/ target=_blank class=infotextkey>历史,笔笔翻出新意结笔更写出现时代,笔力无限。“今何许”三字,语意丰富,涵盖深广。何许有何时、何处、为何、如何等多重含义。故“今何许”包含今是何世、世运至于何处、为何至此、如何面对等意。此是囊括宇宙、HRef=https://www.qijian.info/list/rensheng/ target=_blank class=infotextkey>人生、HRef=https://www.qijian.info/list/lishi/ target=_blank class=infotextkey>历史、时代之一大反诘,是充满HRef=https://www.qijian.info/list/zhexue/ target=_blank class=infotextkey>哲学反思意味一大反诘。而其中重点,主要在“今”之一字。凭栏HRef=https://www.qijian.info/list/huaigu/ target=_blank class=infotextkey>怀古,笔力雄劲,气象阔大。古与今上下映照成文,补足“今何许”一大反诘之HRef=https://www.qijian.info/list/lishi/ target=_blank class=infotextkey>历史意蕴。应知此地古属吴越,吴越HRef=https://www.qijian.info/list/xingwang/ target=_blank class=infotextkey>兴亡之殷鉴,曾引起晚唐龟蒙之无限HRef=https://www.qijian.info/list/gankai/ target=_blank class=infotextkey>感慨:“香径长洲尽棘丛,奢云艳HRef=https://www.qijian.info/list/yu/ target=_blank class=infotextkey>雨只悲HRef=https://www.qijian.info/list/feng/ target=_blank class=infotextkey>风。吴王事事须HRef=https://www.qijian.info/list/wangguo/ target=_blank class=infotextkey>亡国,未必西施胜六宫。”(《吴宫HRef=https://www.qijian.info/list/huaigu/ target=_blank class=infotextkey>怀古》)亦不能不引起南宋白石之无限HRef=https://www.qijian.info/list/gankai/ target=_blank class=infotextkey>感慨:“HRef=https://www.qijian.info/list/moiren/ target=_blank class=infotextkey>美人台上昔欢娱,今日空台望五湖。残HRef=https://www.qijian.info/list/xue/ target=_blank class=infotextkey>雪未融青草死,苦无麋鹿过姑苏。”(《除夜》)
HRef=https://www.qijian.info/list/huaigu/ target=_blank class=infotextkey>怀古正是HRef=https://www.qijian.info/list/shangjin/ target=_blank class=infotextkey>伤今。“残柳参差舞,”柳本纤弱,那堪又残,故其舞也参差不齐,然而仍舞之不已。舞之一字执著有力,苍凉中寓含HRef=https://www.qijian.info/list/beizhuang/ target=_blank class=infotextkey>悲壮,HRef=https://www.qijian.info/list/beizhuang/ target=_blank class=infotextkey>悲壮中透露苍凉。“残柳参差舞”这一HRef=https://www.qijian.info/list/ziran/ target=_blank class=infotextkey>自然意象,实际上是南宋衰世的象征,隐然包含着虽已残破仍不甘灭亡的意味。这与李商隐《登乐游原》“HRef=https://www.qijian.info/list/xiyang/ target=_blank class=infotextkey>夕阳无限好,只是近HRef=https://www.qijian.info/list/huanghun/ target=_blank class=infotextkey>黄昏”,象征唐朝国运的不可挽回有同工之妙。而其作为HRef=https://www.qijian.info/list/ziran/ target=_blank class=infotextkey>自然意象之本身,则又补足“今何许”一大反诘之HRef=https://www.qijian.info/list/ziran/ target=_blank class=infotextkey>自然意蕴。结笔之HRef=https://www.qijian.info/list/yijing/ target=_blank class=infotextkey>意境,实为南宋国运之写照。返观数峰清苦二句,其意蕴正为HRef=https://www.qijian.info/list/jiewei/ target=_blank class=infotextkey>结尾之伏笔。在此九年之前,辛稼轩作《摸鱼儿》,结云:“休去倚危栏,斜阳正在烟柳断肠处。”乃是同一HRef=https://www.qijian.info/list/yijing/ target=_blank class=infotextkey>意境。白石本词用舞字结穴,蕴含无限苍凉HRef=https://www.qijian.info/list/beizhuang/ target=_blank class=infotextkey>悲壮。
善于提空描写,从虚处着笔,是白石词的一大特点。此词将HRef=https://www.qijian.info/list/shenshi/ target=_blank class=infotextkey>身世之感、家国之恨融为一片,乃南宋HRef=https://www.qijian.info/list/aiguo/ target=_blank class=infotextkey>爱国词中无价瑰宝。而HRef=https://www.qijian.info/list/shenshi/ target=_blank class=infotextkey>身世家国皆以HRef=https://www.qijian.info/list/ziran/ target=_blank class=infotextkey>自然意象出之,HRef=https://www.qijian.info/list/ziran/ target=_blank class=infotextkey>自然意象在词中占优势,又将HRef=https://www.qijian.info/list/ziran/ target=_blank class=infotextkey>自然、HRef=https://www.qijian.info/list/rensheng/ target=_blank class=infotextkey>人生、HRef=https://www.qijian.info/list/lishi/ target=_blank class=infotextkey>历史(尚友天随与HRef=https://www.qijian.info/list/huaigu/ target=_blank class=infotextkey>怀古)、时代打成一片,融为一体。
尤其“今何许”之一大反诘,其意义虽着重于今,但其意味实远远超越之,乃是词人面对HRef=https://www.qijian.info/list/ziran/ target=_blank class=infotextkey>自然、HRef=https://www.qijian.info/list/rensheng/ target=_blank class=infotextkey>人生、HRef=https://www.qijian.info/list/lishi/ target=_blank class=infotextkey>历史、时代所提出之一HRef=https://www.qijian.info/list/zhexue/ target=_blank class=infotextkey>哲学反思。全词HRef=https://www.qijian.info/list/yijing/ target=_blank class=infotextkey>意境遂亦提升至于HRef=https://www.qijian.info/list/zheli/ target=_blank class=infotextkey>哲理高度。“今何许”,真可媲美于《桃HRef=https://www.qijian.info/list/hua/ target=_blank class=infotextkey>花源记》“问今是何世”,《登幽州台歌》“前不见HRef=https://www.qijian.info/list/guren2/ target=_blank class=infotextkey>古人,后不见来者”。这首词无限HRef=https://www.qijian.info/list/gankai/ target=_blank class=infotextkey>感慨,全在虚处,正是“意愈切而词愈微”,这种写法,易形成HRef=https://www.qijian.info/list/ziwo/ target=_blank class=infotextkey>自我抒写之形象与所写之意象间接开距离,造成朦胧之美感。此词声情之配合亦极精妙。上片首句首二字燕雁为叠韵,末句三四字HRef=https://www.qijian.info/list/huanghun/ target=_blank class=infotextkey>黄昏为双声,下片同位句同位字第四又为叠韵,参差又为双声。分毫不爽,HRef=https://www.qijian.info/list/ziran/ target=_blank class=infotextkey>自然天成。双声叠韵之回环,妙用在于为此一尺幅短章增添了声情绵绵无尽之致。