双鹅飞洛阳,五马渡江徼。
何意上东门,胡雏更长啸。
中原走豺虎,烈火焚宗庙。
太白昼经天,颓阳掩馀照。
王城皆荡覆,世路成奔峭。
四海望长安,颦眉寡西笑。
苍生疑落叶,白骨空相吊。
连兵似雪山,破敌谁能料?
我垂北溟翼,且学南山豹。
崔子贤主人,欢娱每相召。
胡床紫玉笛,却坐青云叫。
杨花满州城,置酒同临眺。
忽思剡溪去,水石远清妙。
雪尽天地明,风开湖山貌。
闷为洛生咏,醉发吴越调。
赤霞动金光,日足森海峤。
独散万古意,闲垂一溪钓。
猿近天上啼,人移月边棹。
无以墨绶苦,来求丹砂要。
华发长折腰,将贻陶公诮。
从整体内容来看,诗由两个部分组成。第一部分概述时势,从HRef=https://www.qijian.info/list/kaitou/ target=_blank class=infotextkey>开头到“破敌谁能料”;第二部分抒写情志,从“我垂北溟翼”至末。前者是因,后者是果。
在诗的第一部分内,诗人先以四句三个HRef=https://www.qijian.info/list/diangu/ target=_blank class=infotextkey>典故,写了安史之乱的征兆。这三个HRef=https://www.qijian.info/list/diangu/ target=_blank class=infotextkey>典故都出自《晋书》。前二个见载于《五行志》,其一云晋怀帝永嘉元年(307年)二月,地处洛阳东北的步广里突然地陷,有黑白二色鹅出现,后刘元海、石勒相继作乱;其二云太安时流传着这样一首HRef=https://www.qijian.info/list/tongyao/ target=_blank class=infotextkey>童谣:“五HRef=https://www.qijian.info/list/ma/ target=_blank class=infotextkey>马游HRef=https://www.qijian.info/list/dujiang/ target=_blank class=infotextkey>渡江,一HRef=https://www.qijian.info/list/ma/ target=_blank class=infotextkey>马化为龙”,继尔中原大乱,琅琊、汝南、西阳、南顿、彭城五王同至江东,元帝嗣统。后一个见录于《石勒载记》,谓石勒年十四,“随邑人行贩洛阳,倚啸上东门。王衍见而异之,顾谓左右曰:‘向者胡雏,吾观其声,视有奇志,恐将为天下之患。’”这三个HRef=https://www.qijian.info/list/lishi/ target=_blank class=infotextkey>历史HRef=https://www.qijian.info/list/gushi/ target=_blank class=infotextkey>故事生动地展示了安禄HRef=https://www.qijian.info/list/shan/ target=_blank class=infotextkey>山叛乱前的种种迹象,显现出一种“HRef=https://www.qijian.info/list/shan/ target=_blank class=infotextkey>山HRef=https://www.qijian.info/list/yu/ target=_blank class=infotextkey>雨欲来HRef=https://www.qijian.info/list/feng/ target=_blank class=infotextkey>风满楼”的危险局势。事情的发展果然像这些迹象所预示的那样,拥军自重的安禄HRef=https://www.qijian.info/list/shan/ target=_blank class=infotextkey>山不久便率领如狼似虎的叛军,践踏了中原大地,焚烧了唐朝历代HRef=https://www.qijian.info/list/diwang/ target=_blank class=infotextkey>帝王的祀庙。在光天化日之下大肆杀戮,使HRef=https://www.qijian.info/list/xiyang/ target=_blank class=infotextkey>夕阳也收敛了它的余晖。号称HRef=https://www.qijian.info/list/diwang/ target=_blank class=infotextkey>帝王之城的洛阳已被攻陷,整个世道变得像险峻的HRef=https://www.qijian.info/list/shan/ target=_blank class=infotextkey>山势那样不可预测;往日流传于民间的“人闻HRef=https://www.qijian.info/list/changan/ target=_blank class=infotextkey>长安乐,出门向西笑”(桓谭《新论》)的俗语,这时成了对HRef=https://www.qijian.info/list/xianshi2/ target=_blank class=infotextkey>现实的绝妙HRef=https://www.qijian.info/list/fongci/ target=_blank class=infotextkey>讽刺;而最令人HRef=https://www.qijian.info/list/beishang/ target=_blank class=infotextkey>悲伤的是HRef=https://www.qijian.info/list/renmin/ target=_blank class=infotextkey>人民在HRef=https://www.qijian.info/list/zhanluan/ target=_blank class=infotextkey>战乱中的HRef=https://www.qijian.info/list/mingyun/ target=_blank class=infotextkey>命运,他们被驱赶着去杀人或被杀,以致尸骨遍野,HRef=https://www.qijian.info/list/shengming/ target=_blank class=infotextkey>生命像落叶那样轻微渺小,纷纷败落凋零;面对连绵不断的战火兵燹,诗人展望时局,不禁发出了“破敌谁能料”的怅叹。这段描写真实地反映了当时战火连天、哀鸿遍地的HRef=https://www.qijian.info/list/shehui/ target=_blank class=infotextkey>社会HRef=https://www.qijian.info/list/xianshi2/ target=_blank class=infotextkey>现实,读来惊心动魄。而诗人对时局、对HRef=https://www.qijian.info/list/minsheng/ target=_blank class=infotextkey>民生、对社稷的HRef=https://www.qijian.info/list/guanxin/ target=_blank class=infotextkey>关心和担忧,也隐寓其间。
在这样一种不断恶化的严重形势面前,素以济天下、救苍生自任的诗人虽有拯HRef=https://www.qijian.info/list/baixing/ target=_blank class=infotextkey>百姓于水火的远大HRef=https://www.qijian.info/list/baofu/ target=_blank class=infotextkey>抱负,却看不到在当时实现这种HRef=https://www.qijian.info/list/baofu/ target=_blank class=infotextkey>抱负的HRef=https://www.qijian.info/list/xianshi2/ target=_blank class=infotextkey>现实途径,因此HRef=https://www.qijian.info/list/xinqing/ target=_blank class=infotextkey>心情HRef=https://www.qijian.info/list/maodun/ target=_blank class=infotextkey>矛盾而复杂。“我垂北溟翼”一句,即透露了诗人怀有平定HRef=https://www.qijian.info/list/zhanluan/ target=_blank class=infotextkey>战乱和拯救苍生的雄心。“北溟翼”典见《庄子·逍遥篇》:“北冥有鱼,……化而为HRef=https://www.qijian.info/list/niao/ target=_blank class=infotextkey>鸟,其名为鹏。……其翼若垂天之云。”李白作有《大鹏赋》,以大鹏自喻,诗中也多自比大鹏。他在描述安史之乱的严重局面后复用此典,其意不言自明。但鉴于诗作于天宝十五载(756年)春,那时的局势还在继续恶化,平叛的力量尚未集聚并付诸实施,诗人看不到出路,因此只能避乱HRef=https://www.qijian.info/list/yinju/ target=_blank class=infotextkey>隐居,以待时变。“且学南HRef=https://www.qijian.info/list/shan/ target=_blank class=infotextkey>山豹”一句即反映了他这种以屈求伸的“心态”。“南HRef=https://www.qijian.info/list/shan/ target=_blank class=infotextkey>山豹”典出《列女传》,其记陶答子妻云:“妾闻南HRef=https://www.qijian.info/list/shan/ target=_blank class=infotextkey>山有玄豹,雾HRef=https://www.qijian.info/list/yu/ target=_blank class=infotextkey>雨七日而不下食者,何也?欲以泽其毛而成文章也,故藏而远害。”诗人于此,正用“藏而远害”之意,但这个“藏”又不是HRef=https://www.qijian.info/list/xiaoji/ target=_blank class=infotextkey>消极无为的退避,而是“欲以泽其毛而成文章”,也就是积聚力量,陶冶品行,以求在时机到来时能有所为。这二句诗在内容上承上启下,是联结述时与HRef=https://www.qijian.info/list/shuhuai/ target=_blank class=infotextkey>抒怀二部分的枢纽。
接下去,诗人以轻快的笔调,先记叙了在安徽宣城与崔钦的HRef=https://www.qijian.info/list/yukuai/ target=_blank class=infotextkey>愉快交往。“欢娱每相召”,说明诗人与崔钦在这时HRef=https://www.qijian.info/list/guowang/ target=_blank class=infotextkey>过往甚密,相处甚欢。胡床玉笛,仰空长啸;杨HRef=https://www.qijian.info/list/hua/ target=_blank class=infotextkey>花满城,把酒临眺,HRef=https://www.qijian.info/list/youren/ target=_blank class=infotextkey>友人间相得自乐、不拘形迹的情景宛然目前,令人HRef=https://www.qijian.info/list/liulian/ target=_blank class=infotextkey>留恋。然后诗人以“忽思”一句转入对行将前往的剡中HRef=https://www.qijian.info/list/feng/ target=_blank class=infotextkey>风光的描述。水石清妙,HRef=https://www.qijian.info/list/xue/ target=_blank class=infotextkey>雪明天地,HRef=https://www.qijian.info/list/feng/ target=_blank class=infotextkey>风开湖HRef=https://www.qijian.info/list/shan/ target=_blank class=infotextkey>山,一派HRef=https://www.qijian.info/list/feng/ target=_blank class=infotextkey>风光旖旎的HRef=https://www.qijian.info/list/jiangnan/ target=_blank class=infotextkey>江南HRef=https://www.qijian.info/list/jingse/ target=_blank class=infotextkey>景色,读来又令人神往。“闷为洛生咏”是说HRef=https://www.qijian.info/list/xinqing/ target=_blank class=infotextkey>心情烦闷时将诵书吟诗,加以排遣。所谓“洛生咏”,据《世说新语·轻诋篇》刘孝标注,是指洛下书生咏音重浊,此借指吟咏诗作。这句与下句说明诗人虽然将避地剡中,过一种HRef=https://www.qijian.info/list/xianshi/ target=_blank class=infotextkey>闲适放旷的HRef=https://www.qijian.info/list/shenghuo/ target=_blank class=infotextkey>生活,但内心并不平静,要籍诗酒来抒发烦闷。正因有这二句作衬垫,诗人下面HRef=https://www.qijian.info/list/xiangxiang/ target=_blank class=infotextkey>想象避地剡中将HRef=https://www.qijian.info/list/chuidiao/ target=_blank class=infotextkey>垂钓溪岸、移舟月边的HRef=https://www.qijian.info/list/yinju/ target=_blank class=infotextkey>隐居HRef=https://www.qijian.info/list/shenghuo/ target=_blank class=infotextkey>生活,才显得既HRef=https://www.qijian.info/list/xianshi/ target=_blank class=infotextkey>闲适而又迫不得已,这里也隐含了前面所说的“藏”字。诗的末四句,表露了诗人重性情、轻利禄的一贯HRef=https://www.qijian.info/list/sixiang2/ target=_blank class=infotextkey>思想,同时又可看作是对HRef=https://www.qijian.info/list/youren/ target=_blank class=infotextkey>友人崔钦的好言HRef=https://www.qijian.info/list/quanwei/ target=_blank class=infotextkey>劝慰。诗人既珍重与崔钦无拘束的交往,又对他的“华发长折腰”颇不以为然,指出不要为官禄所苦,来寻求道家清静无为的奥妙,否则将会受到陶渊明的嘲笑的。他在这里巧妙地运用了为人熟知的陶渊明因不愿为五斗米而折腰辞官的HRef=https://www.qijian.info/list/diangu/ target=_blank class=infotextkey>典故,把自己经乱后将避地剡中留赠崔宣城的话含蓄道出,言意均至,颇见深情。
从整篇诗作来看,前后部分的HRef=https://www.qijian.info/list/xushu/ target=_blank class=infotextkey>叙述似不协调,且内容HRef=https://www.qijian.info/list/feng/ target=_blank class=infotextkey>风格的反差也极明显。前者沉著HRef=https://www.qijian.info/list/beifen/ target=_blank class=infotextkey>悲愤,深沉中饱醮血泪;后者则轻松明快,清新中满含情谊。但过渡HRef=https://www.qijian.info/list/ziran/ target=_blank class=infotextkey>自然,结合巧妙,全从题意行文出发,是一篇情深意切的临别HRef=https://www.qijian.info/list/zengyan/ target=_blank class=infotextkey>赠言。