厥初生民,时维姜嫄。生民如何?克禋克祀,以弗无子。履帝武敏歆,攸介攸止,载震载夙。载生载育,时维后稷。
诞弥厥月,先生如达。不坼不副,无菑无害,以赫厥灵。上帝不宁,不康禋祀,居然生子。
诞寘之隘巷,牛羊腓字之。诞寘之平林,会伐平林。诞寘之寒冰,鸟覆翼之。鸟乃去矣,后稷呱矣。实覃实訏,厥声载路。
诞实匍匐,克岐克嶷,以就口食。蓺之荏菽,荏菽旆旆。禾役穟穟,麻麦幪幪,瓜瓞唪唪。
诞后稷之穑,有相之道。茀厥丰草,种之黄茂。实方实苞,实种实褎。实发实秀,实坚实好。实颖实栗,即有邰家室。
诞降嘉种,维秬维秠,维穈维芑。恒之秬秠,是获是亩。恒之穈芑,是任是负,以归肇祀。
诞我祀如何?或舂或揄,或簸或蹂。释之叟叟,烝之浮浮。载谋载惟,取萧祭脂。取羝以軷,载燔载烈,以兴嗣岁。
昂盛于豆,于豆于登,其香始升。上帝居歆,胡臭亶时。后稷肇祀,庶无罪悔,以迄于今。
中国传统诗歌源远流长,但以HRef=https://www.qijian.info/list/xushi/ target=_blank class=infotextkey>叙事为主的史诗却一向不发达,因此《HRef=https://www.qijian.info/list/shijing/ target=_blank class=infotextkey>诗经》中为数不多的几篇具有史诗性质的作品,便受到今人的充分关注。《大雅·生民》就是这样的作品。
此诗带有浓重的HRef=https://www.qijian.info/list/chuanshuo/ target=_blank class=infotextkey>传说成分,而对HRef=https://www.qijian.info/list/nongye/ target=_blank class=infotextkey>农业生产的详细描写,也反映出当时HRef=https://www.qijian.info/list/nongye/ target=_blank class=infotextkey>农业已同畜牧业分离而完成了第一次HRef=https://www.qijian.info/list/shehui/ target=_blank class=infotextkey>社会大分工的事实。
诗共八章,每章或十句或八句,按十字句章与八字句章前后交替的方式构成全篇,除首尾两章外,各章皆以“诞”字领起,格式严谨。从表现手法上看,它纯用赋法,不假比兴,HRef=https://www.qijian.info/list/xushu/ target=_blank class=infotextkey>叙述生动详明,纪实性很强。然而从它的内容看,尽管后面几章写后稷从事HRef=https://www.qijian.info/list/nongye/ target=_blank class=infotextkey>农业生产富有浓郁的HRef=https://www.qijian.info/list/shenghuo/ target=_blank class=infotextkey>生活气息,却仍不能脱去前面几章写后稷的HRef=https://www.qijian.info/list/shenshi/ target=_blank class=infotextkey>身世所显出的神奇荒幻气氛,这无形中也使其HRef=https://www.qijian.info/list/yishu/ target=_blank class=infotextkey>艺术魅力大大增强。
诗的第一章写姜嫄神奇的受孕。这章最关键的一句话是“履帝武敏歆”,对这句话的HRef=https://www.qijian.info/list/jioshi/ target=_blank class=infotextkey>解释众说纷纭,历来是笺注《HRef=https://www.qijian.info/list/shijing/ target=_blank class=infotextkey>诗经》的学者最感兴趣的问题之一。毛传把这句话纳入古代的高禖(古代HRef=https://www.qijian.info/list/diwang/ target=_blank class=infotextkey>帝王为求子所祀的禖神)HRef=https://www.qijian.info/list/jisi/ target=_blank class=infotextkey>祭祀仪式中去HRef=https://www.qijian.info/list/jioshi/ target=_blank class=infotextkey>解释,云:“后稷之母(姜嫄)配高辛氏帝(帝喾)焉。……古者必立郊禖焉,玄HRef=https://www.qijian.info/list/niao/ target=_blank class=infotextkey>鸟至之日,以大牢祠于郊禖,天子亲往,后妃率九嫔御,乃礼天子所御,带以弓韣(dú),授以弓矢于郊禖之前。”也就是说高辛氏之帝率领其妃姜嫄向生殖之神高禖祈子,姜嫄踏着高辛氏的足印,亦步亦趋,施行了一道传统仪式,便感觉怀了孕,求子而得子。唐代孔颖达的疏也执此说。但汉代郑玄的笺与毛传之说不同,他主张姜嫄是踩了天帝的足迹而怀孕生子的。云:“姜嫄之生后稷如何乎?乃禋祀上帝于郊禖,以祓除其无子之疾,而得其福也。帝,上帝也;敏,拇也。……祀郊禖之时,时则有大神之迹,姜嫄履之,足不能满履其拇指之处,心体歆歆然,其左右所止住,如有人道感己者也。于是遂有身。”这样的HRef=https://www.qijian.info/list/jioshi/ target=_blank class=infotextkey>解释表明君王的神圣裔传来自天帝,是一个HRef=https://www.qijian.info/list/shenhua/ target=_blank class=infotextkey>神话。然在后世,郑玄的HRef=https://www.qijian.info/list/jioshi/ target=_blank class=infotextkey>解释遭到了王充、洪迈、王夫之等人的否定。现代学者闻一多对这一问题写有《姜嫄履大人迹考》专文,认为这则HRef=https://www.qijian.info/list/shenhua/ target=_blank class=infotextkey>神话反映的事实真相,“只是耕时与人野合而有身,后人讳言野合,则曰履人之迹,更欲神异其事,乃曰履帝迹耳”。他采纳了毛传关于高禖仪式的说法,并对之作了HRef=https://www.qijian.info/list/wenhua/ target=_blank class=infotextkey>文化人类学的HRef=https://www.qijian.info/list/jioshi/ target=_blank class=infotextkey>解释:“上云禋祀,下云履迹,是履迹乃HRef=https://www.qijian.info/list/jisi/ target=_blank class=infotextkey>祭祀仪式之一部分,疑即一种象征的HRef=https://www.qijian.info/list/wudao/ target=_blank class=infotextkey>舞蹈。所谓‘帝’,实即代表上帝之神尸。神尸舞于前,姜嫄尾随其后,践神尸之迹而舞,其事可乐,故曰‘履帝武敏歆’,犹言与尸伴舞而心甚悦喜也。‘攸介攸止’,‘介’,林义光读为‘愒(qí)’,息也,至确。盖舞毕而相携止息于幽闭之处,因而有孕也。”闻一多的见解是可取的。还有两点:一、足迹无非是种象征,因此像王夫之等人那样力图在虚幻和事实之间架桥似乎是徒劳的。二、象征的意义是通过仪式的摹仿来完成的,HRef=https://www.qijian.info/list/wudao/ target=_blank class=infotextkey>舞蹈之类都是摹仿仪式,而语言本身也可以完成象征的意义,如最初起源于祭仪的颂诗;正是由于语言的这种表现能力的扩张,HRef=https://www.qijian.info/list/shenhua/ target=_blank class=infotextkey>神话才超越了HRef=https://www.qijian.info/list/xianshi2/ target=_blank class=infotextkey>现实,诗歌乃具有神奇的魅力。
诗的第二章、第三章写后稷的诞生与屡弃不死的灵异。后稷名弃,据《史记·周本纪》的HRef=https://www.qijian.info/list/jioshi/ target=_blank class=infotextkey>解释,正是因为他在婴幼时曾屡遭遗弃,才得此名。此篇对他三次遭弃又三次获救的经过情形HRef=https://www.qijian.info/list/xushu/ target=_blank class=infotextkey>叙述十分细致。第一次,后稷被扔在小巷里,结果是牛羊跑来用乳汁喂养了他。第二次,后稷被扔进了大树林,结果正巧有樵夫来砍柴,将他救出。第三次后稷被扔在了寒冰之上,结果天上飞来只大HRef=https://www.qijian.info/list/niao/ target=_blank class=infotextkey>鸟,用温暖的羽翼覆盖他温暖他。初生的婴儿经历了如此大的磨难,终于哇哇哭出了声,HRef=https://www.qijian.info/list/shengyin/ target=_blank class=infotextkey>声音洪亮有力,回荡在整条大路上,预示着他将来会创造辉煌的业绩。那么,对于后稷遭弃这一弃子之谜,历代经史学家有许多HRef=https://www.qijian.info/list/jioshi/ target=_blank class=infotextkey>解释。贱弃说在鲁诗中就已产生,刘向《列女传》和郑玄笺都执此说。另一较早的说法是遗腹说,首先由HRef=https://www.qijian.info/list/ma/ target=_blank class=infotextkey>马融提出。此后,苏洵持难产说,朱熹持易生说,王夫之持避乱说,臧琳持早产说,胡承珙持速孕说。另外又有晚生说、怪胎说、不哭说、假死说、阴谋说等等。近世学者则多从HRef=https://www.qijian.info/list/minsu/ target=_blank class=infotextkey>民俗学角度出发,各倡轻男说、杀长说、宜弟说、触忌说、犯禁说等。HRef=https://www.qijian.info/list/yingxiong/ target=_blank class=infotextkey>英雄幼时蒙难是世界性的HRef=https://www.qijian.info/list/chuanshuo/ target=_blank class=infotextkey>传说HRef=https://www.qijian.info/list/gushi/ target=_blank class=infotextkey>故事母题,一连串的被弃与获救实际上是仪式性的行为。古代各HRef=https://www.qijian.info/list/minzu/ target=_blank class=infotextkey>民族中常有通过弃置而对初生婴儿体质作考验或磨练的HRef=https://www.qijian.info/list/xisu/ target=_blank class=infotextkey>习俗,这种做法名为“暴露法”(Infantexposure),弃子HRef=https://www.qijian.info/list/chuanshuo/ target=_blank class=infotextkey>传说则是这种HRef=https://www.qijian.info/list/xisu/ target=_blank class=infotextkey>习俗遗迹的反映,弃子HRef=https://www.qijian.info/list/shenhua/ target=_blank class=infotextkey>神话正是为了说明一个HRef=https://www.qijian.info/list/minzu/ target=_blank class=infotextkey>民族的建国始祖的神圣性而创造的,诞生是担负神圣使命的HRef=https://www.qijian.info/list/yingxiong/ target=_blank class=infotextkey>英雄(具有神性)最初所必经的通过仪式,他必须在HRef=https://www.qijian.info/list/shengming/ target=_blank class=infotextkey>生命开始时便接受这一考验。而所有的弃子HRef=https://www.qijian.info/list/shenhua/ target=_blank class=infotextkey>神话HRef=https://www.qijian.info/list/chuanshuo/ target=_blank class=infotextkey>传说都有这么一个原型模式:一、婴幼期被遗弃;二、被援救并成长为杰出HRef=https://www.qijian.info/list/renwu/ target=_blank class=infotextkey>人物;三、被弃和获救都有神奇灵异性。此诗第三章中的弃子HRef=https://www.qijian.info/list/gushi/ target=_blank class=infotextkey>故事,HRef=https://www.qijian.info/list/ziran/ target=_blank class=infotextkey>自然也不例外。这一章除了HRef=https://www.qijian.info/list/xushi/ target=_blank class=infotextkey>叙事神奇外,笔法也可圈可点,对此前人也有所会心,孙鑛说:“不说人收,却只说HRef=https://www.qijian.info/list/niao/ target=_blank class=infotextkey>鸟去,固蕴藉有致。”俞樾说:“初不言其弃之由,而卒曰‘后稷呱矣’,盖设其文于前,而著其义于后,此正HRef=https://www.qijian.info/list/guren2/ target=_blank class=infotextkey>古人文字之奇。”(均见陈子展《HRef=https://www.qijian.info/list/shijing/ target=_blank class=infotextkey>诗经直解》引)
诗的第四至第六章写后稷有开发HRef=https://www.qijian.info/list/nongye/ target=_blank class=infotextkey>农业生产技术的特殊禀赋,他自幼就表现出这种超卓不凡的才能,他因有功于HRef=https://www.qijian.info/list/nongye/ target=_blank class=infotextkey>农业而受封于邰,他种的农作物品种多、产量高、HRef=https://www.qijian.info/list/zhiliang/ target=_blank class=infotextkey>质量好,HRef=https://www.qijian.info/list/fengshou/ target=_blank class=infotextkey>丰收之后便创立祀典。这几章包含了丰富的上古HRef=https://www.qijian.info/list/nongye/ target=_blank class=infotextkey>农业生产史料,其中讲到的农作物有荏菽、麻、麦子、瓜、秬、秠、麇、芑等。对HRef=https://www.qijian.info/list/zhiwu/ target=_blank class=infotextkey>植物生长周期的观察也很细致,发芽、出苗、抽穗、结实,一一都有描述。而对除杂草和播良种的重视,尤其引人注意。这说明汉HRef=https://www.qijian.info/list/minzu/ target=_blank class=infotextkey>民族已经开始成为以农耕为主要生产方式的HRef=https://www.qijian.info/list/minzu/ target=_blank class=infotextkey>民族。甲骨文中,“周”字写作“田(四格中各有一点)”,田是田地,四点像田中密植的农作物,可见汉HRef=https://www.qijian.info/list/minzu/ target=_blank class=infotextkey>民族的命名是与HRef=https://www.qijian.info/list/nongye/ target=_blank class=infotextkey>农业密切相关的。据史载,弃因善于经营HRef=https://www.qijian.info/list/nongye/ target=_blank class=infotextkey>农业,被帝尧举为农师,帝舜时他又被封到邰地。弃号后稷,后是君王的意思,稷则是一种著名的农作物名。周人以稷为始祖,以稷为谷神,以社稷并称作为HRef=https://www.qijian.info/list/guojia/ target=_blank class=infotextkey>国家的象征,这一切都表明汉HRef=https://www.qijian.info/list/minzu/ target=_blank class=infotextkey>民族与稷这种农作物的紧密联系。那么对于稷具体究竟是哪一种谷物的问题,唐宋人多以为稷即穄,是黍的一种,清代经学家、HRef=https://www.qijian.info/list/xiaoxue/ target=_blank class=infotextkey>小学家则普遍认为就是高粱,这几乎已成定论。今人又有新说,认为它是禾的别名,也就是粟,去种皮则称小米。这几章修辞手法的多样化,使本来容易显得枯燥乏味的内容也变得跌宕有致,不流于率易。修辞格有叠字、排比等,以高密度的使用率见其特色,尤以“实……实……”格式的五句连用,最富表现力。
诗的最后两章,承第五章末句“以归肇祀”而来,写后稷HRef=https://www.qijian.info/list/jisi/ target=_blank class=infotextkey>祭祀天神,祈求上天永远赐福,而上帝感念其德HRef=https://www.qijian.info/list/xingye/ target=_blank class=infotextkey>行业绩,不断保佑他并将福泽延及到他的子子孙孙。诗中所述的HRef=https://www.qijian.info/list/jisi/ target=_blank class=infotextkey>祭祀场面很值得注意,它着重描写粮食祭品而没有提到酒(虽然也是用粮食制成),这大约也表明后稷所处的尧舜时代酒还没有发明吧。据《战国策·魏策》记载:“昔者帝女令仪狄作酒而美,进之禹。禹饮而甘之,遂疏仪狄,绝旨酒,曰:后世必有以酒亡其国者。”则中国酒的发明在夏代,此诗的HRef=https://www.qijian.info/list/xushu/ target=_blank class=infotextkey>叙述当可作为一个重要的旁证。而烧香蒿和HRef=https://www.qijian.info/list/dongwu/ target=_blank class=infotextkey>动物油脂这一细节,恐怕也是后稷所创祀典的特殊之处。“上帝居歆”云云,则反映出当时可能有人扮的神尸来享用祭品,可供研究上古礼制参考。全诗末尾的HRef=https://www.qijian.info/list/gantan/ target=_blank class=infotextkey>感叹之词,是称道后稷开创HRef=https://www.qijian.info/list/jisi/ target=_blank class=infotextkey>祭祀之仪得使天帝永远佑护汉HRef=https://www.qijian.info/list/minzu/ target=_blank class=infotextkey>民族,正因后稷创业成功才使他有丰硕的成果可以作为祭享的供品,一结HRef=https://www.qijian.info/list/zansong/ target=_blank class=infotextkey>赞颂的对象仍落实在后稷身上,而他确也是当之无愧的。