秋菊有佳色,裛露掇其英。
泛此忘忧物,远我遗世情。
一觞虽独尽,杯尽壶自倾。
日入群动息,归鸟趋林鸣。
啸傲东轩下,聊复得此生。
此诗写对菊HRef=https://www.qijian.info/list/yinjiu/ target=_blank class=infotextkey>饮酒的HRef=https://www.qijian.info/list/youran/ target=_blank class=infotextkey>悠然自得,实际蕴藏着深沉的HRef=https://www.qijian.info/list/ganshang/ target=_blank class=infotextkey>感伤。
HRef=https://www.qijian.info/list/qiutian/ target=_blank class=infotextkey>秋天是菊HRef=https://www.qijian.info/list/hua/ target=_blank class=infotextkey>花的季节。在百HRef=https://www.qijian.info/list/hua/ target=_blank class=infotextkey>花早已凋谢的HRef=https://www.qijian.info/list/qiuri/ target=_blank class=infotextkey>秋日,惟独菊HRef=https://www.qijian.info/list/hua/ target=_blank class=infotextkey>花不畏严霜,粲然独放,表现出HRef=https://www.qijian.info/list/jianzhen/ target=_blank class=infotextkey>坚贞高洁的HRef=https://www.qijian.info/list/pinge/ target=_blank class=infotextkey>品格。惟其如此,作者非常爱菊,诗中屡次写到,而且常常把它同松联系在一起,如《和郭主簿》:“芳菊开林耀,青松冠岩列。怀此贞秀姿,卓为霜下杰。”《归去来辞》:“三径就荒,松菊犹存。”此诗首句“秋菊有佳色”,亦是对菊的倾心HRef=https://www.qijian.info/list/zanmoi/ target=_blank class=infotextkey>赞美。“有佳色”三字极朴素,“佳”字还暗点出众芳凋零,惟菊有傲霜之色,如果换成其他秾丽字眼,比如“丽”、“粲”、“绚”之类,反倒恶俗不堪。前人称此句“洗尽古今尘俗气”(宋李公焕《笺注陶渊明集》引艮斋语),并非虚誉“裛露掇其英”,带露摘HRef=https://www.qijian.info/list/hua/ target=_blank class=infotextkey>花,色香俱佳。采菊是为了服食,菊可延年益寿。作者《九日HRef=https://www.qijian.info/list/xianju/ target=_blank class=infotextkey>闲居》就有“酒能祛百虑,菊解制颓龄”之旬。曹丕《与钟繇九日送菊书》云:“辅体延年,莫斯(指菊)之贵。谨奉一束,以助彭祖之术。”可见服食菊HRef=https://www.qijian.info/list/hua/ target=_blank class=infotextkey>花,是六朝的HRef=https://www.qijian.info/list/feng/ target=_blank class=infotextkey>风气。HRef=https://www.qijian.info/list/quyuan/ target=_blank class=infotextkey>屈原《离骚》说:“朝饮木兰之坠露兮,夕餐秋菊之落英。”故服食菊HRef=https://www.qijian.info/list/hua/ target=_blank class=infotextkey>花不仅在强身,还有志趣高洁的喻意,而通篇之高远寓意,亦皆由菊引发。
秋菊佳色,助人酒兴,作者不觉一杯接着一杯,独自饮起酒来。《HRef=https://www.qijian.info/list/shijing/ target=_blank class=infotextkey>诗经·邶HRef=https://www.qijian.info/list/feng/ target=_blank class=infotextkey>风·柏舟》“微我无酒,以遨以游”,毛《传》:“非我无酒可以遨游忘忧也。”又曹操《短歌行》:“何以解忧,惟有杜康。”(相传杜康是开始造酒的人,这里用作酒的代称。)如果心中无忧,就不会想到“忘忧”,这里透出了作者胸中的郁愤之情。“遗世”,遗弃、超脱俗世,主要是指不去做官。明黄文焕《陶诗析义》说:“遗世之情,我原自远,对酒对菊,又加远一倍矣。”分析甚确。不过,结合“忘忧”看,这里的“遗世”,也含有愤激的成分。因为渊明本来很想做一番“大济于苍生”(《感士不遇赋》)的事业,只是后来在官场中亲眼看到当时HRef=https://www.qijian.info/list/zhengzhi/ target=_blank class=infotextkey>政治HRef=https://www.qijian.info/list/heian/ target=_blank class=infotextkey>黑暗,这才决计HRef=https://www.qijian.info/list/guiyin/ target=_blank class=infotextkey>归隐的。
后面六句具体叙写HRef=https://www.qijian.info/list/yinjiu/ target=_blank class=infotextkey>饮酒的乐趣和HRef=https://www.qijian.info/list/ganxiang/ target=_blank class=infotextkey>感想,描绘出一个宁静HRef=https://www.qijian.info/list/moihao/ target=_blank class=infotextkey>美好的境界,是对“遗世情”的形象写照。这里写的是独醉。他既没有孔融“坐上客常满,尊中酒不空”(《后汉书·郑孔荀列传》载孔融语)那样的豪华气派,也不像竹林名士那样“纵酒昏酣”,而是一个人对菊自酌。独饮本来容易使人感到HRef=https://www.qijian.info/list/jimo/ target=_blank class=infotextkey>寂寞,但五、六两句各着一“虽”字、“自”字,就洗去HRef=https://www.qijian.info/list/guji/ target=_blank class=infotextkey>孤寂冷落之感,“自”字显得那壶儿似也颇解人意,为诗人手中的酒杯殷勤地添注不已。“倾”字不仅指向杯中斟酒,还有酒壶倾尽之意,见出他自酌的HRef=https://www.qijian.info/list/shijian/ target=_blank class=infotextkey>时间之长,兴致之高,HRef=https://www.qijian.info/list/yinjiu/ target=_blank class=infotextkey>饮酒之多。所以从这两句到“日入”两句,不仅描写的方面不同,还包含着HRef=https://www.qijian.info/list/shijian/ target=_blank class=infotextkey>时间的推移。随着HRef=https://www.qijian.info/list/yinjiu/ target=_blank class=infotextkey>饮酒增多,作者的感触也多了起来。
再下二句,“日入群动息”是总论,“归HRef=https://www.qijian.info/list/niao/ target=_blank class=infotextkey>鸟趋林鸣”是于群动中特取一物以证之;也可以说,因见归HRef=https://www.qijian.info/list/niao/ target=_blank class=infotextkey>鸟趋林,所以悟出日入之时正是群动止息之际。“趋”是动态,“鸣”是HRef=https://www.qijian.info/list/shengyin/ target=_blank class=infotextkey>声音,但惟有在特别空旷静寂的环境中,才能更加显出飞HRef=https://www.qijian.info/list/niao/ target=_blank class=infotextkey>鸟趋林,更加清晰地听到HRef=https://www.qijian.info/list/niao/ target=_blank class=infotextkey>鸟儿的HRef=https://www.qijian.info/list/shengyin/ target=_blank class=infotextkey>声音,这是以动写静、以声写寂的表现手法。而环境的宁静HRef=https://www.qijian.info/list/youmoi/ target=_blank class=infotextkey>优美,又衬托出作者的HRef=https://www.qijian.info/list/xianshi/ target=_blank class=infotextkey>闲适HRef=https://www.qijian.info/list/xinqing/ target=_blank class=infotextkey>心情。这二句是HRef=https://www.qijian.info/list/xiejing/ target=_blank class=infotextkey>写景,同时也是渊明此时志趣的寄托。渊明诗中写到HRef=https://www.qijian.info/list/niao/ target=_blank class=infotextkey>鸟的很多,尤其HRef=https://www.qijian.info/list/guiyin/ target=_blank class=infotextkey>归隐以后,常常借归HRef=https://www.qijian.info/list/niao/ target=_blank class=infotextkey>鸟寓意。除此诗外,他如“翼翼归HRef=https://www.qijian.info/list/niao/ target=_blank class=infotextkey>鸟,相林徘徊。岂思天路,欣及归栖”(《归HRef=https://www.qijian.info/list/niao/ target=_blank class=infotextkey>鸟》),“翼翼归HRef=https://www.qijian.info/list/niao/ target=_blank class=infotextkey>鸟,戢羽寒条。……矰缴奚施,已卷(倦)安劳”(《归HRef=https://www.qijian.info/list/niao/ target=_blank class=infotextkey>鸟》),“羁HRef=https://www.qijian.info/list/niao/ target=_blank class=infotextkey>鸟恋旧林,池鱼思故渊”(《归园田居》),还有“云无心而出蚰,HRef=https://www.qijian.info/list/niao/ target=_blank class=infotextkey>鸟倦飞而知还”(《归去来辞》),“HRef=https://www.qijian.info/list/shan/ target=_blank class=infotextkey>山气日夕佳,飞HRef=https://www.qijian.info/list/niao/ target=_blank class=infotextkey>鸟相与还”(《HRef=https://www.qijian.info/list/yinjiu/ target=_blank class=infotextkey>饮酒·结庐在人境》),“众HRef=https://www.qijian.info/list/niao/ target=_blank class=infotextkey>鸟欣有托,吾亦爱吾庐”(《读HRef=https://www.qijian.info/list/shan/ target=_blank class=infotextkey>山海经》),等等。这些诗中的归HRef=https://www.qijian.info/list/niao/ target=_blank class=infotextkey>鸟,都是作者的HRef=https://www.qijian.info/list/yishu/ target=_blank class=infotextkey>艺术化身。趋林之HRef=https://www.qijian.info/list/niao/ target=_blank class=infotextkey>鸟本来是无意中所见,但它却唤起了作者的HRef=https://www.qijian.info/list/gankai/ target=_blank class=infotextkey>感慨深思:“群动”皆有止息之时,飞HRef=https://www.qijian.info/list/niao/ target=_blank class=infotextkey>鸟日落犹知还巢,HRef=https://www.qijian.info/list/rensheng/ target=_blank class=infotextkey>人生何独不然?HRef=https://www.qijian.info/list/niao/ target=_blank class=infotextkey>鸟儿始飞终归的过程,正好像是作者由出仕到HRef=https://www.qijian.info/list/guiyin/ target=_blank class=infotextkey>归隐的HRef=https://www.qijian.info/list/shenghuo/ target=_blank class=infotextkey>生活历程。这里既是兴,也是比,又是即目HRef=https://www.qijian.info/list/xiejing/ target=_blank class=infotextkey>写景,三者浑然一体,使人不觉,表现手法非常高妙。
末尾写所以HRef=https://www.qijian.info/list/guiyin/ target=_blank class=infotextkey>归隐之故,表达了HRef=https://www.qijian.info/list/yinju/ target=_blank class=infotextkey>隐居终身的决心。“啸”是撮口发出长而清越的HRef=https://www.qijian.info/list/shengyin/ target=_blank class=infotextkey>声音,是HRef=https://www.qijian.info/list/guren2/ target=_blank class=infotextkey>古人抒发HRef=https://www.qijian.info/list/ganqing/ target=_blank class=infotextkey>感情的一种方式。“啸傲”谓HRef=https://www.qijian.info/list/geyong/ target=_blank class=infotextkey>歌咏自得,无拘无束。《HRef=https://www.qijian.info/list/yinjiu/ target=_blank class=infotextkey>饮酒》第五首《HRef=https://www.qijian.info/list/yinjiu/ target=_blank class=infotextkey>饮酒·结庐在人境》有“采菊东篱下,HRef=https://www.qijian.info/list/youran/ target=_blank class=infotextkey>悠然见南HRef=https://www.qijian.info/list/shan/ target=_blank class=infotextkey>山”,知东轩即在此东篱内,东篱之下种有菊HRef=https://www.qijian.info/list/hua/ target=_blank class=infotextkey>花。对菊HRef=https://www.qijian.info/list/yinjiu/ target=_blank class=infotextkey>饮酒,啸歌采菊,自是HRef=https://www.qijian.info/list/rensheng/ target=_blank class=infotextkey>人生之至乐。“得此生”是说不为外物所役使,按着自己的心意HRef=https://www.qijian.info/list/ziyou/ target=_blank class=infotextkey>自由地HRef=https://www.qijian.info/list/shenghuo/ target=_blank class=infotextkey>生活,也就是苏东坡所说的“靖节以无事自适为得此生,则凡役于物者,非失此生耶?”(《东坡题跋·题渊明诗》)“得此生”和“失此生”实指HRef=https://www.qijian.info/list/guiyin/ target=_blank class=infotextkey>归隐和做官。啸傲东轩,是HRef=https://www.qijian.info/list/yinju/ target=_blank class=infotextkey>隐居HRef=https://www.qijian.info/list/youxian2/ target=_blank class=infotextkey>悠闲之乐的形象描绘,它是HRef=https://www.qijian.info/list/zanmoi/ target=_blank class=infotextkey>赞美,是庆幸,也是意愿。然而,“聊复”(姑且算是)一词,又给这一切罩上了一层无可奈何的色彩,它上承“忘忧”、“遗世”,仍然表现出HRef=https://www.qijian.info/list/zhuangzhinanchou/ target=_blank class=infotextkey>HRef=https://www.qijian.info/list/zhuangzhi/ target=_blank class=infotextkey>壮志难酬的憾恨,并非一味HRef=https://www.qijian.info/list/youran/ target=_blank class=infotextkey>悠然陶然。