怨诗楚调示庞主簿邓治中

怨诗楚调示庞主簿邓治中朗读

天道幽且远,鬼神茫昧然。

结发念善事,僶俛六九年。

弱冠逢世阻,始室丧其偏。

炎火屡焚如,螟蜮恣中田。

风雨纵横至,收敛不盈廛。

夏日长抱饥,寒夜无被眠。

造夕思鸡鸣,及晨愿乌迁。

在己何怨天,离忧凄目前。

吁嗟身后名,于我若浮烟。

慷慨独悲歌,锺期信为贤。

译文

天道幽深而玄远,鬼神之事渺难算。

年少已知心向善,五十四岁犹勤勉。

二十岁上遭时乱,三十丧妻我独鳏。

旱天烈日似火烧,害虫肆虐在田间。

风雨交加来势猛,收获不足纳税钱。

夏日缺粮长饥饿,冬夜无被受冻寒;

夜幕降临盼天亮,日出却愿日落山。

我命自苦难怨天,遭受忧患心熬煎。

死后名声何足叹,在我视之如云烟。

慷慨悲歌孤独心,唯有知音晓哀怨。

注释

怨诗楚调:汉代乐府《相和歌》中有《楚调曲》,《楚调曲》中有《怨诗行》,简称怨诗。庞主簿:指庞遵,字通之,诗人的朋友。古代官府,上自御史府,下至州县,都有主簿一官,职掌簿书。邓治中:其人名字与事迹不详,亦为诗人之友。汉置治中从事史,简称治中,为州之佐史。居中治史,主众曹文书,故名治中。

“天道”二句:是说鬼神之事渺茫难知。天道:天理。《易经·谦卦》:“谦亨,天道下济而光明。”

结发:束发,指十五岁。此处指青年时。善事:做好事。

僶(mǐn)俛(miǎn):勤奋努力。六九年:五十四岁。《乐府诗集》作“五十年”。这句是说自己从青年时代起,一直到五十四岁,都在勉力而为。

弱冠:指二十岁。其时体尤未壮,故称弱冠。逢世阻:陶渊明年轻时,时局非常混乱,前秦曾大举入寇,江西一带又遭遇饥荒,所以说“逢世阻”。

始室:三十岁。《礼记·内则》:“三十而有室,始理男事。”丧其偏:古代死去丈夫或妻子称为偏丧,这里指丧妻。

“炎火”句:此句是说,酷热的阳光老是像火一样的燃烧。指遭到了旱灾。

螟(míng)蜮(yù):螟和蜮是危害禾苗的两种害虫。泛指害虫。恣(zì)中田:在田里肆意为害。

廛(chán):古时一户占用地。不盈廛:不满室。谓所收获粮食不多。

长抱饥:一作“抱饥长”。夏日长,抱饥时间也长。

“造夕”二句:因为寒夜无被,所以到了晚上就盼望快一点天亮;因为夏日长饥,所以在早晨又希望太阳能早一点下去。造:至。乌:指太阳。相传日中有三足鸟,故称太阳为金乌。

“在己”二句:意思是说,贫困由于自己,何必怨天,但遭受如此忧患,实在感到悲伤。离忧:遭遇到忧患。

名:名声。当时陶渊明已有高隐之名。

“于我”句:《论语·述而》:子曰:“饭疏食饮水,曲肱而枕之,乐亦在其中矣。不义而富且贵,于我如浮云。”

锺期:即钟子期,春秋时楚人,是伯牙的知音朋友。《列子 汤问》:”伯牙鼓琴,志在高山,钟子期曰:“峨峨然若泰山”;志在流水,曰:“洋洋然若江河”。子期死,伯牙绝弦,以无知音者。”这里用以指庞主簿、邓治中,意思是说他们一定也能像钟子期那样体会到这“悲歌”的含义。信:诚然。

参考资料:

1、郭维森 包景诚.陶渊明集全译.贵阳:贵州人民出版社,1992:70-73

怨诗楚调示庞主簿邓治中创作背景

  这是陶渊明仿照汉乐府《怨诗》的样式写给自己朋友的一首诗。根据诗中“僶俛六九年”句,知此诗是作于诗人五十四岁,当时为晋安帝义熙十四年(418年)。前一年秋天,东晋军队克后秦进入长安,主帅刘裕十二月返建康。诗人的爱国热望幻灭。

参考资料:

1、吴小如 等.汉魏六朝诗鉴赏辞典.上海:上海辞书出版社,1992:488-491

2、郭维森 包景诚.陶渊明集全译.贵阳:贵州人民出版社,1992:70-73

  作品分前后两段,前段十四句,诗人从自己半生的HRef=https://www.qijian.info/list/jiannan/ target=_blank class=infotextkey>艰难HRef=https://www.qijian.info/list/zaoyu/ target=_blank class=infotextkey>遭遇出发,对自古以来众口所说的天道鬼神的存在提出了怀疑。HRef=https://www.qijian.info/list/kaitou/ target=_blank class=infotextkey>开头两句是结论,是贯穿全段的。下面的十二句是这个结论所由得出的事实根据。他说:从刚刚成人(结发)那个时候起,我就一个心眼地想着做好事,苦力巴结(僶俛),到现在已经五十四岁了。自己的HRef=https://www.qijian.info/list/zaoyu/ target=_blank class=infotextkey>遭遇又是如何呢?二十岁(弱冠),世道乱离,苻坚南侵;三十岁(始室),家门不幸,死了HRef=https://www.qijian.info/list/qizi/ target=_blank class=infotextkey>妻子。再以后就是天灾屡降,气候反常,先是荒旱不已,螟蜮丛生;接着又是狂HRef=https://www.qijian.info/list/feng/ target=_blank class=infotextkey>风暴HRef=https://www.qijian.info/list/yu/ target=_blank class=infotextkey>雨,铺天盖地,闹得庄稼收不了一把,从而挨冻受饿,自己的经济HRef=https://www.qijian.info/list/shenghuo/ target=_blank class=infotextkey>生活现在已经完全陷入绝境了。看看这种HRef=https://www.qijian.info/list/xianshi2/ target=_blank class=infotextkey>现实,这说明根本就没有什么“福善祸淫”的天道鬼神。后段共六句,写他面对目前这种HRef=https://www.qijian.info/list/jiannan/ target=_blank class=infotextkey>艰难处境的HRef=https://www.qijian.info/list/sixiang2/ target=_blank class=infotextkey>思想活动。他HRef=https://www.qijian.info/list/fenkai/ target=_blank class=infotextkey>愤慨地说:我今天陷入到这个如此穷困HRef=https://www.qijian.info/list/beiliang/ target=_blank class=infotextkey>悲凉的境地,这都怪我自己,怨不得什么别的天命或人为;历代圣贤不总是教导人们要立德、立功、立言,要名垂青史,像画麒麟么,但是在我看来,这些就如同过眼的烟云一样无足轻重,我自己在这里慷慨HRef=https://www.qijian.info/list/beige/ target=_blank class=infotextkey>悲歌,我别无他求,我以有你们这两位像锺子期一样的HRef=https://www.qijian.info/list/zhiyin/ target=_blank class=infotextkey>知音人而感到欣慰与自豪。

  这是表现陶渊明HRef=https://www.qijian.info/list/wannian/ target=_blank class=infotextkey>晚年的HRef=https://www.qijian.info/list/shenghuo/ target=_blank class=infotextkey>生活景况及其HRef=https://www.qijian.info/list/sixiang2/ target=_blank class=infotextkey>思想情绪的一篇极其重要的作品。陶渊明以“HRef=https://www.qijian.info/list/tianyuan/ target=_blank class=infotextkey>田园诗人”著称,他的作品流传最广而又最脍炙人口的是《五柳先生传》、《归去来兮辞》、《桃HRef=https://www.qijian.info/list/hua/ target=_blank class=infotextkey>花源记》这种文,和《归园田居》、《和郭主簿》、《HRef=https://www.qijian.info/list/yinjiu/ target=_blank class=infotextkey>饮酒》这种诗。后来经过鲁迅先生的HRef=https://www.qijian.info/list/piping/ target=_blank class=infotextkey>批评提醒,人们又开始注意了《咏荆轲》、《读HRef=https://www.qijian.info/list/shan/ target=_blank class=infotextkey>山海经》等少数所谓带有点“金刚怒目”式的作品,而真正了解陶渊明HRef=https://www.qijian.info/list/wannian/ target=_blank class=infotextkey>晚年的HRef=https://www.qijian.info/list/shenghuo/ target=_blank class=infotextkey>生活与HRef=https://www.qijian.info/list/sixiang2/ target=_blank class=infotextkey>思想的读者仍是不多。因此,读者有必要向了解《怨诗楚调示庞主簿邓治中》这首诗。

  首先,这首诗描绘了诗人HRef=https://www.qijian.info/list/wannian/ target=_blank class=infotextkey>晚年悲惨的HRef=https://www.qijian.info/list/shenghuo/ target=_blank class=infotextkey>生活情景,他已经到了挨饿受冻,无法维持的境地。他“夏日长抱饥,HRef=https://www.qijian.info/list/hanye/ target=_blank class=infotextkey>寒夜无被眠”,以至冻得“造夕思鸡鸣”,夜间盼着快点天亮;饿得“及晨愿乌迁”,白天又盼着快点天黑。这是多么难熬,多么难以忍受的HRef=https://www.qijian.info/list/suiyue/ target=_blank class=infotextkey>岁月啊!反映陶渊明HRef=https://www.qijian.info/list/wannian/ target=_blank class=infotextkey>晚年的这种悲惨HRef=https://www.qijian.info/list/kunku/ target=_blank class=infotextkey>困苦HRef=https://www.qijian.info/list/shenghuo/ target=_blank class=infotextkey>生活,可以用来和《怨诗楚调示庞主簿邓治中》相参证的,还有《HRef=https://www.qijian.info/list/zashi/ target=_blank class=infotextkey>杂诗》,其中说:“代耕本非望,所业在田桑。躬亲未曾替,寒馁常糟糠。岂期过满腹?但愿饱梗粮。御冬足大布,粗絺以应阳。正尔不能得,哀哉亦可伤!”还有《HRef=https://www.qijian.info/list/yinjiu/ target=_blank class=infotextkey>饮酒》,其中说:“竟抱固穷节,饥寒饱所更。敝庐交悲HRef=https://www.qijian.info/list/feng/ target=_blank class=infotextkey>风,荒草没前庭。披褐守长夜,晨鸡不肯鸣。”词语都几乎一样。回想陶渊明归田的初期,那时他的家庭尽管不很富,但至少还保持着一个小康局面。他的居住情况是“方宅十余亩,草屋八九间。榆柳荫后园,桃李罗堂前”。他的饮食情况是“园蔬有余滋,旧谷犹储今”,“春秫作美酒,酒熟吾自斟”。在这样的HRef=https://www.qijian.info/list/shenghuo/ target=_blank class=infotextkey>生活条件下当HRef=https://www.qijian.info/list/yinshi/ target=_blank class=infotextkey>隐士,HRef=https://www.qijian.info/list/ziran/ target=_blank class=infotextkey>自然是比较容易的。但是好景不长,四十四岁那年他家中失了大火,“一宅无遗宇”,什么都给烧得精光了。从此他的HRef=https://www.qijian.info/list/shenghuo/ target=_blank class=infotextkey>生活日益HRef=https://www.qijian.info/list/pinkun/ target=_blank class=infotextkey>贫困,他的参加HRef=https://www.qijian.info/list/laodong/ target=_blank class=infotextkey>劳动也不得不由原来的观赏性、点缀性而逐渐地变成了维持HRef=https://www.qijian.info/list/shenghuo/ target=_blank class=infotextkey>生活的基本手段。也正因此,HRef=https://www.qijian.info/list/ziran/ target=_blank class=infotextkey>自然灾害对于陶渊明也就成为一个关系极其紧密的问题了。例如眼下陶渊明的困境就是由于“炎火屡焚如,螟蜮滋中田。HRef=https://www.qijian.info/list/feng/ target=_blank class=infotextkey>风HRef=https://www.qijian.info/list/yu/ target=_blank class=infotextkey>雨纵横至,收敛不盈廛”这种原因造成的。这样的HRef=https://www.qijian.info/list/shenghuo/ target=_blank class=infotextkey>生活,在中国古代HRef=https://www.qijian.info/list/wenxue/ target=_blank class=infotextkey>文学家们的经历中极为少见。

  其次,它表现了诗人HRef=https://www.qijian.info/list/wannian/ target=_blank class=infotextkey>晚年对HRef=https://www.qijian.info/list/shehui/ target=_blank class=infotextkey>社会HRef=https://www.qijian.info/list/xianshi2/ target=_blank class=infotextkey>现实的极大HRef=https://www.qijian.info/list/fenkai/ target=_blank class=infotextkey>愤慨与不平,他满腹牢骚,甚至连天道、鬼神都恨起来了。他说:“天道幽且远,鬼神茫昧然”,从自己的切身HRef=https://www.qijian.info/list/zaoyu/ target=_blank class=infotextkey>遭遇可以证明这些都是骗人的东西。与此相近,他在《HRef=https://www.qijian.info/list/yinjiu/ target=_blank class=infotextkey>饮酒》诗中还说:“积善云有报,夷叔在西HRef=https://www.qijian.info/list/shan/ target=_blank class=infotextkey>山。善恶苟不应,何事立空言!”情绪都是非常激烈的。在这里,他表面上是指着天道鬼神,实际上他的HRef=https://www.qijian.info/list/pipan/ target=_blank class=infotextkey>批判矛头乃是指向当时的HRef=https://www.qijian.info/list/heian/ target=_blank class=infotextkey>黑暗HRef=https://www.qijian.info/list/shehui/ target=_blank class=infotextkey>社会,指向那个掌握着人类HRef=https://www.qijian.info/list/mingyun/ target=_blank class=infotextkey>命运的腐朽的统治HRef=https://www.qijian.info/list/jituan/ target=_blank class=infotextkey>集团。陶渊明这时的HRef=https://www.qijian.info/list/sixiang2/ target=_blank class=infotextkey>思想情绪和他归田初期的那种面貌大不相同了,归田初期他总爱唱那种“乐天知命”、“安贫乐道”的高调,在《癸卯岁始春HRef=https://www.qijian.info/list/huaigu/ target=_blank class=infotextkey>怀古田舍》中他说:“先师有遗训,忧道不忧贫”;在《归去来辞》中他说:“聊乘化以归尽,乐夫天命复奚疑!”那时的陶渊明是以HRef=https://www.qijian.info/list/heping/ target=_blank class=infotextkey>和平恬淡,与世无争著称。现在则不同了,牢骚越来越多,情绪越来越大。不是他的HRef=https://www.qijian.info/list/xiuyang/ target=_blank class=infotextkey>修养水平降低了。鲁迅先生说:“‘雅’要想到适可而止。‘雅’要地位,也要钱。”(《病后杂谈》)不论谁要说“安贫”,那他首先得保持一种至少是不太贫的经济条件。否则要想使人“安”得住,而且还要“乐”起来,那是很难的。陶渊明先前总爱说“息交游闲业,卧起弄书琴”;“悦亲戚之情话,乐琴书以消忧”,颇有点像是HRef=https://www.qijian.info/list/dushu/ target=_blank class=infotextkey>读书HRef=https://www.qijian.info/list/danqin/ target=_blank class=infotextkey>弹琴成癖的样子。可是到了HRef=https://www.qijian.info/list/wannian/ target=_blank class=infotextkey>晚年写作《咏贫士》,当他已经“倾壶绝余沥,窥灶不见烟”的时候,他也就“诗书塞座下,日昃不遑研”了。越穷越苦,HRef=https://www.qijian.info/list/sixiang2/ target=_blank class=infotextkey>思想HRef=https://www.qijian.info/list/maodun/ target=_blank class=infotextkey>矛盾也就越多,情绪也就越激烈,这是人之常情,是真实的。陶渊明的诗歌以真实著称,但若以后期这种HRef=https://www.qijian.info/list/jiannan/ target=_blank class=infotextkey>艰难地写HRef=https://www.qijian.info/list/tongku/ target=_blank class=infotextkey>痛苦写HRef=https://www.qijian.info/list/fennu/ target=_blank class=infotextkey>愤怒的作品,和前期那种轻易地写快乐写恬淡的作品比起来,则是后期作品表现的HRef=https://www.qijian.info/list/sixiang2/ target=_blank class=infotextkey>思想更真切、更实在。

  第三,作品表现了陶渊明在这种极其痛HRef=https://www.qijian.info/list/kunan/ target=_blank class=infotextkey>苦难熬的HRef=https://www.qijian.info/list/shenghuo/ target=_blank class=infotextkey>生活中的意志坚定,宁死不移。他已经横下一条心来,无论怎样穷困,他再也不出去作官,再也不去和那个HRef=https://www.qijian.info/list/heian/ target=_blank class=infotextkey>黑暗的上层HRef=https://www.qijian.info/list/shehui/ target=_blank class=infotextkey>社会同流合污了。他说:这是什么意思?比陶渊明早百余年的放诞派张翰曾说:“使我有身后名,不如生前一杯酒。”不是陶渊明也像张翰那样肆无忌惮地蔑视前代圣贤的古训,他所蔑视的正是当时官场中像苍蝇追逐血腥一样所追逐的那种东西。他说他之所以陷入今天这样的困境,这都怪他自己,怪不得天道鬼神或其他HRef=https://www.qijian.info/list/renshi/ target=_blank class=infotextkey>人事。这不是真话,这是牢骚,这是他在变相地表现他对当时HRef=https://www.qijian.info/list/zhengzhi/ target=_blank class=infotextkey>政治的不平,同时其中也包含着一种坚守了节操,在HRef=https://www.qijian.info/list/jingshen/ target=_blank class=infotextkey>精神HRef=https://www.qijian.info/list/daode/ target=_blank class=infotextkey>道德上获得了HRef=https://www.qijian.info/list/shengli/ target=_blank class=infotextkey>胜利的骄傲与自豪。在中国两千多年的封建HRef=https://www.qijian.info/list/shehui/ target=_blank class=infotextkey>社会中,与HRef=https://www.qijian.info/list/heian/ target=_blank class=infotextkey>黑暗官场不合作,蔑视功HRef=https://www.qijian.info/list/mingli/ target=_blank class=infotextkey>名利禄而HRef=https://www.qijian.info/list/yinju/ target=_blank class=infotextkey>隐居HRef=https://www.qijian.info/list/tianyuan/ target=_blank class=infotextkey>田园去当清闲地主的,历代不乏其人。但是能够忍冻受饿,竟至于“饥来驱我去,不知竟何之。行行至斯里,叩门拙言辞”地宁可去向人家乞食,也决不回头,而一直挺下去,直至老死HRef=https://www.qijian.info/list/tianyuan/ target=_blank class=infotextkey>田园的,却除了陶渊明再也找不出第二个。陶渊明的气节是感人的,陶渊明的骨头的确比别人硬。

  陶渊明诗歌的HRef=https://www.qijian.info/list/yishu/ target=_blank class=infotextkey>艺术HRef=https://www.qijian.info/list/feng/ target=_blank class=infotextkey>风格是以淳朴实在著称,所以梁启超曾经说,“唐以前的诗人,真能把他的个性整个端出来和读者相接触的,只有阮步兵和陶渊明,而陶尤为甘脆鲜明”(《陶渊明之文艺及其HRef=https://www.qijian.info/list/pinge/ target=_blank class=infotextkey>品格》)。他HRef=https://www.qijian.info/list/wannian/ target=_blank class=infotextkey>晚年写的这首《怨诗楚调示庞主簿邓治中》,就如同一位老HRef=https://www.qijian.info/list/pengyou/ target=_blank class=infotextkey>朋友用连珠一般的语言在诉说他一HRef=https://www.qijian.info/list/xilie/ target=_blank class=infotextkey>系列的不幸,在那里发牢骚,在那里怨天恨地,在抒发他对HRef=https://www.qijian.info/list/xianshi2/ target=_blank class=infotextkey>现实HRef=https://www.qijian.info/list/shehui/ target=_blank class=infotextkey>社会的愤愤不平。这首诗和他归田初期作品中的那种宁静恬淡、情景交融比起来,是变得更为愤激、更为质直了,但是陶渊明作品中那种突出的真情实感的流露,却是始终一贯的。他有乐说乐,有苦说苦,有牢骚不平也决不故意掩饰。他的语言是那样浅近、凝练、生动、准确,例如:“造夕思鸡鸣,及晨愿乌迁”,这种对于受冻者在HRef=https://www.qijian.info/list/dongtian/ target=_blank class=infotextkey>冬天的长夜里HRef=https://www.qijian.info/list/panwang/ target=_blank class=infotextkey>盼望天亮,盼着快点HRef=https://www.qijian.info/list/richu/ target=_blank class=infotextkey>日出;挨饿者在HRef=https://www.qijian.info/list/xiatian/ target=_blank class=infotextkey>夏天的长昼里盼着天黑,以为上床不动,肚子也可能会好受一些的HRef=https://www.qijian.info/list/xinqing/ target=_blank class=infotextkey>心情的描写,没有一点实际感受的人莫说是写不出,就是想也恐怕难以想到。

陶渊明

陶渊明(约365年—427年),字元亮,(又一说名潜,字渊明)号五柳先生,私谥“靖节”,东晋末期南朝宋初期诗人、文学家、辞赋家、散文家。汉族,东晋浔阳柴桑人(今江西九江)。曾做过几年小官,后辞官回家,从此隐居,田园生活是陶渊明诗的主要题材,相关作品有《饮酒》、《归园田居》、《桃花源记》、《五柳先生传》、《归去来兮辞》等。 ...

陶渊明朗读
()

猜你喜欢

秘藏开新译,天花雨旧堂。

证经多宝塔,寝疾净名床。

()

日轮赫赫起东溟,真火抽添养白庭。

汤谷萧萧万竿竹,裁书少昊借秋声。

()

赵北燕南如掌平,定知台选寄长城。雅歌不废军中乐,缓带能令塞外清。

倾盖由来欣意气,著鞭从此想功名。灞池送目邯郸道,倚瑟空多惜别声。

()

无奈落叶何,纷纷满衰草。疾来无气力,拥户不能扫。

欲访云外人,都迷上山道。

()
薛青萍

卜居白下傍烟霞,送别情怀乱似麻。何日游踪重北上,并门犹有旧时家。

()

赤坎村头太傅坟,表章遗烈羡封君。欲传胜事千年下,恨少江门一记文。

()