寓居湘岸四无邻,世网难婴每自珍。
莳药闲庭延国老,开樽虚室值贤人。
泉回浅石依高柳,径转垂藤闲绿筠。
闻道偏为五禽戏,出门鸥鸟更相亲。
这是一首HRef=https://www.qijian.info/list/xushi/ target=_blank class=infotextkey>叙事诗,描写的是跟随刺史崔敏自HRef=https://www.qijian.info/list/jiaowai/ target=_blank class=infotextkey>郊外回来应邀造访居住在城郊的卢少府一事。诗用白描手法,描写了几个生动场景,形象地描绘了楚南的朴实民HRef=https://www.qijian.info/list/feng/ target=_blank class=infotextkey>风,体现了诗人“民利民自利”的HRef=https://www.qijian.info/list/shehui/ target=_blank class=infotextkey>社会观,表达了诗人HRef=https://www.qijian.info/list/zheju/ target=_blank class=infotextkey>谪居南荒HRef=https://www.qijian.info/list/beifen/ target=_blank class=infotextkey>悲愤而HRef=https://www.qijian.info/list/qiliang/ target=_blank class=infotextkey>凄凉的心境。
诗的开篇便点明郊居的HRef=https://www.qijian.info/list/difang/ target=_blank class=infotextkey>地方是在湘江岸边,孤零零的没有邻居,世俗的尘网难以束缚,人人自珍自重。永州地处偏荒,人口稀少,据《元和郡县图志》卷二十九记载,永州“元和初仅有户八百九十四”,环境宁静,但也冷清。诗的后六句描绘了卢少府城郊住处的安静祥和的景致:莳芍傍柳,正是夏月;泉回路转,垂藤绿竹,环境清幽。主人十分热忱,设筵开樽,虚室以待。楚南民HRef=https://www.qijian.info/list/feng/ target=_blank class=infotextkey>风有陈HRef=https://www.qijian.info/list/nianlao/ target=_blank class=infotextkey>年老酒专待贵客的HRef=https://www.qijian.info/list/xisu/ target=_blank class=infotextkey>习俗,此HRef=https://www.qijian.info/list/feng/ target=_blank class=infotextkey>风至今犹存。“国老”、“贤人”来了,打开陈HRef=https://www.qijian.info/list/nianlao/ target=_blank class=infotextkey>年老酒,倾尽家有招HRef=https://www.qijian.info/list/daike/ target=_blank class=infotextkey>待客人。出门碰上的是鹅儿戏客,看到的是鸥HRef=https://www.qijian.info/list/niao/ target=_blank class=infotextkey>鸟相爱相亲。在这幅极具楚南HRef=https://www.qijian.info/list/feng/ target=_blank class=infotextkey>风情的画卷中,既有淙淙的泉水、依依的HRef=https://www.qijian.info/list/yangliu/ target=_blank class=infotextkey>杨柳、浅浅的卵石、垂挂的藤蔓、深绿的竹林,又有鹅儿的欢鸣、鸥HRef=https://www.qijian.info/list/niao/ target=_blank class=infotextkey>鸟的爱语,还有陈HRef=https://www.qijian.info/list/nianlao/ target=_blank class=infotextkey>年老酒的芳香,更有主客对饮时的笑语欢声。环境幽静,气氛祥和。
柳宗元从“生人之意”为动力的HRef=https://www.qijian.info/list/lishi/ target=_blank class=infotextkey>历史发展观出发,曾提出“民利民自利”的HRef=https://www.qijian.info/list/zhengzhi/ target=_blank class=infotextkey>政治主张。在《晋问》中曾为封建HRef=https://www.qijian.info/list/shehui/ target=_blank class=infotextkey>社会描述了一幅HRef=https://www.qijian.info/list/lixiang/ target=_blank class=infotextkey>理想的HRef=https://www.qijian.info/list/tuhua/ target=_blank class=infotextkey>图画:人们按照常规HRef=https://www.qijian.info/list/shenghuo/ target=_blank class=infotextkey>生活,得到自己需要的物资,人人按照HRef=https://www.qijian.info/list/shehui/ target=_blank class=infotextkey>社会的规范规范自己方便自己;HRef=https://www.qijian.info/list/shehui/ target=_blank class=infotextkey>社会上的物资可以HRef=https://www.qijian.info/list/ziyou/ target=_blank class=infotextkey>自由流通;长幼亲戚和乐共处,每个人都把敬老爱幼看作是自己的责任,用不着HRef=https://www.qijian.info/list/ganen/ target=_blank class=infotextkey>感恩戴德;没有兵灾刑罚之苦,也没有追税逃役之难。这实在是《礼记·礼运》中设计的“小康”HRef=https://www.qijian.info/list/shehui/ target=_blank class=infotextkey>社会的具体化。诗人笔下的郊居HRef=https://www.qijian.info/list/shenghuo/ target=_blank class=infotextkey>生活,人的HRef=https://www.qijian.info/list/ganqing/ target=_blank class=infotextkey>感情是淳朴真诚,HRef=https://www.qijian.info/list/ziran/ target=_blank class=infotextkey>自然HRef=https://www.qijian.info/list/jingwu/ target=_blank class=infotextkey>景物是清幽活泼,正是这种HRef=https://www.qijian.info/list/lixiang/ target=_blank class=infotextkey>理想HRef=https://www.qijian.info/list/shehui/ target=_blank class=infotextkey>社会的缩影。
然而HRef=https://www.qijian.info/list/lixiang/ target=_blank class=infotextkey>理想与HRef=https://www.qijian.info/list/xianshi2/ target=_blank class=infotextkey>现实是HRef=https://www.qijian.info/list/maodun/ target=_blank class=infotextkey>矛盾着的,因而诗中描写得愈和乐,就愈能衬托出诗人HRef=https://www.qijian.info/list/zheju/ target=_blank class=infotextkey>谪居南荒的孤凄、心境的HRef=https://www.qijian.info/list/beiliang/ target=_blank class=infotextkey>悲凉与不平。本诗白描HRef=https://www.qijian.info/list/xushi/ target=_blank class=infotextkey>叙事,而意蕴深远。句句祥和,字字清泪。首联“无邻”,幽静中透视着诗人的HRef=https://www.qijian.info/list/gudu/ target=_blank class=infotextkey>孤独;“世网”里显出诗人的惶恐与HRef=https://www.qijian.info/list/wunai/ target=_blank class=infotextkey>无奈,明是羡慕别人,暗里HRef=https://www.qijian.info/list/beichuang/ target=_blank class=infotextkey>悲怆自己。颔联一“莳”一“开”,一“延”一“值”,民HRef=https://www.qijian.info/list/feng/ target=_blank class=infotextkey>风淳朴,反衬出官场的险恶。颈联的“回”与“转”,写的是幽清的HRef=https://www.qijian.info/list/jingwu/ target=_blank class=infotextkey>景物,咏的却是诗人的九折愁肠;“依”与“间”,雅静里寄托诗人的无限HRef=https://www.qijian.info/list/xiwang/ target=_blank class=infotextkey>希望。最是尾联HRef=https://www.qijian.info/list/ziran/ target=_blank class=infotextkey>自然高妙,是写实,更是写意,语意双关。从写实看,上路偏偏被鹅儿们戏弄,诗人调皮的语气中突出了丰足、和乐。但“闻道”又可以作懂得了道义,有了渊博的HRef=https://www.qijian.info/list/zhishi2/ target=_blank class=infotextkey>知识解。懂得了道义,反倒落得个听猿猱哀鸣、众HRef=https://www.qijian.info/list/niao/ target=_blank class=infotextkey>鸟啾号的境遇。鸥HRef=https://www.qijian.info/list/niao/ target=_blank class=infotextkey>鸟尚能相亲,自己却过着“囚拘圜土”的HRef=https://www.qijian.info/list/shenghuo/ target=_blank class=infotextkey>生活,这是怎样的不公?HRef=https://www.qijian.info/list/lianxiang/ target=_blank class=infotextkey>联想到《惩咎赋》“既明乎天讨兮;又幽栗乎鬼责”的语意,HRef=https://www.qijian.info/list/ziran/ target=_blank class=infotextkey>自然HRef=https://www.qijian.info/list/moijing/ target=_blank class=infotextkey>美景忽然化作诗人的诉说,不平的呐喊,抒发了诗人对HRef=https://www.qijian.info/list/ziyou/ target=_blank class=infotextkey>自由的热烈HRef=https://www.qijian.info/list/xiangwang/ target=_blank class=infotextkey>向往之情。
诗平中见奇,乐中怀哀。正如苏轼评柳诗所说:“而其美常在于酸醎之外,可以一唱而三叹也。”(《诗人玉屑卷之十五·柳曹仪》)