四郊未宁静,垂老不得安。子孙阵亡尽,焉用身独完。
投杖出门去,同行为辛酸。幸有牙齿存,所悲骨髓干。
男儿既介胄,长揖别上官。老妻卧路啼,岁暮衣裳单。
孰知是死别,且复伤其寒。此去必不归,还闻劝加餐。
土门壁甚坚,杏园度亦难。势异邺城下,纵死时犹宽。
人生有离合,岂择衰老端。忆昔少壮日,迟回竟长叹。
万国尽征戍,烽火被冈峦。积尸草木腥,流血川原丹。
何乡为乐土,安敢尚盘桓。弃绝蓬室居,塌然摧肺肝。
在平定安史之乱的HRef=https://www.qijian.info/list/zhanzheng/ target=_blank class=infotextkey>战争中,唐军于邺城兵败之后,朝廷为防止叛军重新向西进扰,在洛阳一带到处征丁,连老翁老妇也不能幸免。《垂老别》就是抒写一老翁暮年从军与老妻HRef=https://www.qijian.info/list/xibie/ target=_blank class=infotextkey>惜别的苦情。
一HRef=https://www.qijian.info/list/kaitou/ target=_blank class=infotextkey>开头,诗人就把老翁放在“四郊未宁静”的时代的动乱气氛中,让他吐露出“垂老不得安”的HRef=https://www.qijian.info/list/zaoyu/ target=_blank class=infotextkey>遭遇和HRef=https://www.qijian.info/list/xinqing/ target=_blank class=infotextkey>心情,语势低落,给人以沉郁压抑之感。他慨叹着说:“子孙都已在HRef=https://www.qijian.info/list/zhanzheng/ target=_blank class=infotextkey>战争中牺牲了,剩下我这个老头,又何必一定要苟活下来!”话中饱蕴着老翁深重的悲思。战火逼近,官府要他上前线,于是老翁把拐杖一扔,颤巍巍地跨出了家门。“投杖出门去”,笔锋一振,暗示出主人公是一个深明大义的老人,他知道在这个多难的时代应该怎样做。但是他毕竟HRef=https://www.qijian.info/list/nianlao/ target=_blank class=infotextkey>年老力衰了,同行的HRef=https://www.qijian.info/list/zhanshi/ target=_blank class=infotextkey>战士看到这番情景,不能不为之HRef=https://www.qijian.info/list/gantan/ target=_blank class=infotextkey>感叹唏嘘。“同行为辛酸”,就势跌落,从侧面烘托出这个已处于HRef=https://www.qijian.info/list/feng/ target=_blank class=infotextkey>风烛残年的老翁的HRef=https://www.qijian.info/list/beiku/ target=_blank class=infotextkey>悲苦HRef=https://www.qijian.info/list/mingyun/ target=_blank class=infotextkey>命运。“幸有牙齿存,所悲骨髓干。”牙齿完好无缺,说明还可以应付前线的HRef=https://www.qijian.info/list/jianku/ target=_blank class=infotextkey>艰苦HRef=https://www.qijian.info/list/shenghuo/ target=_blank class=infotextkey>生活,表现出老翁的倔强;骨髓行将榨干,又使他不由得HRef=https://www.qijian.info/list/beifen/ target=_blank class=infotextkey>悲愤难已。这里,语气又是一扬一跌,曲折地展示了老翁内心复杂的HRef=https://www.qijian.info/list/maodun/ target=_blank class=infotextkey>矛盾和HRef=https://www.qijian.info/list/bianhua/ target=_blank class=infotextkey>变化。“男儿既介胄,长揖别上官。”作为HRef=https://www.qijian.info/list/nanzi/ target=_blank class=infotextkey>男子汉,老翁既已披上戎装,那就义无反顾,告别长官慷慨出发了。语气显得昂扬起来。
接下去,就出现了全诗最扣人心弦的描写:临HRef=https://www.qijian.info/list/lijia/ target=_blank class=infotextkey>离家门的时候,老翁原想瞒过老妻,来个不辞而别,好省去无限的伤心。谁知走了没有几步,迎面却传来了老妻的悲啼声。他唯一的HRef=https://www.qijian.info/list/qinren/ target=_blank class=infotextkey>亲人已哭倒在大路旁,褴褛的单衫正在寒HRef=https://www.qijian.info/list/feng/ target=_blank class=infotextkey>风中瑟瑟抖动。这突然的发现,使老翁的心不由一下子紧缩起来。接着就展开了老HRef=https://www.qijian.info/list/fuqi/ target=_blank class=infotextkey>夫妻间强抑HRef=https://www.qijian.info/list/beitong/ target=_blank class=infotextkey>悲痛、互相爱怜的催人泪下的HRef=https://www.qijian.info/list/xinli/ target=_blank class=infotextkey>心理描写:老翁明知生离就是死别,还得上前去搀扶老妻,为她的孤寒无靠吞声饮泣;老妻这时已哭得泪流满面,她也明知老伴这一去,十成是回不来了,但还在那里哑声叮咛:“到了前方,你总要自己保重,努力加餐呀!”这一小节细腻的HRef=https://www.qijian.info/list/xinli/ target=_blank class=infotextkey>心理描写,在结构上是一大跌落,把HRef=https://www.qijian.info/list/renwu/ target=_blank class=infotextkey>人物善良凄恻、愁肠寸断、难舍难分的情状,刻画得入木三分。正如吴齐贤《杜诗论文》所说:“此行已成死别,复何顾哉?然一息尚存,不能恝然,故不暇悲己之死,而又伤彼之寒也;乃老妻亦知我不返,而犹以加餐相慰,又不暇念己之寒,而悲我之死也。”究其所以感人,是因为诗人把“伤其寒”、“劝加餐”这类HRef=https://www.qijian.info/list/shenghuo/ target=_blank class=infotextkey>生活中极其寻常的HRef=https://www.qijian.info/list/tongqing/ target=_blank class=infotextkey>同情HRef=https://www.qijian.info/list/quanwei/ target=_blank class=infotextkey>劝慰语,HRef=https://www.qijian.info/list/fenbie/ target=_blank class=infotextkey>分别放在“是死别”、“必不归”的极不寻常的特定背景下来表现。再加上无可奈何的“且复”,迥出人意的“还闻”,层层跌出,曲折状写,便收到了惊心动魄的HRef=https://www.qijian.info/list/yishu/ target=_blank class=infotextkey>艺术效果。
“土门”以下六句,用宽解语重又振起。老翁毕竟是HRef=https://www.qijian.info/list/jianqiang/ target=_blank class=infotextkey>坚强的,他很快就意识到必须从眼前凄惨的氛围中挣脱出来。他不能不从大处着想,进一步HRef=https://www.qijian.info/list/quanwei/ target=_blank class=infotextkey>劝慰老妻,也似乎在HRef=https://www.qijian.info/list/anwei/ target=_blank class=infotextkey>安慰自己:“这次守卫河阳,土门的防线还是很坚固的,敌军要越过HRef=https://www.qijian.info/list/huanghe/ target=_blank class=infotextkey>黄河上杏园这个渡口,也不是那么容易。情况和上次邺城的溃败已有所不同,此去纵然一死,也还早得很哩!HRef=https://www.qijian.info/list/rensheng/ target=_blank class=infotextkey>人生在世,总不免有个聚散离合,哪管你是年轻还是HRef=https://www.qijian.info/list/nianlao/ target=_blank class=infotextkey>年老!”这些故作通达的HRef=https://www.qijian.info/list/kuanwei/ target=_blank class=infotextkey>宽慰话语,虽然带有强自振作的意味,不能完全掩饰老翁内心的HRef=https://www.qijian.info/list/maodun/ target=_blank class=infotextkey>矛盾,但也道出了乱世的真情,多少能减轻老妻的HRef=https://www.qijian.info/list/beitong/ target=_blank class=infotextkey>悲痛。“HRef=https://www.qijian.info/list/yixi/ target=_blank class=infotextkey>忆昔少壮日,迟回竟长叹。”眼看就要HRef=https://www.qijian.info/list/fenshou/ target=_blank class=infotextkey>分手了,老翁不禁又回想起年轻时候度过的那些太平日子,不免徘徊HRef=https://www.qijian.info/list/gantan/ target=_blank class=infotextkey>感叹了一阵。HRef=https://www.qijian.info/list/qingsi/ target=_blank class=infotextkey>情思在这里稍作顿挫,为下文再掀波澜,预为铺垫。
“万国”以下六句,老翁把话头进一步引向HRef=https://www.qijian.info/list/xianshi2/ target=_blank class=infotextkey>现实,发出HRef=https://www.qijian.info/list/beifen/ target=_blank class=infotextkey>悲愤而又慷慨的呼声:“睁开眼看看吧!如今天下到处都是征战,烽火燃遍了HRef=https://www.qijian.info/list/shan/ target=_blank class=infotextkey>山冈;草木丛中散发着积尸的恶臭,HRef=https://www.qijian.info/list/baixing/ target=_blank class=infotextkey>百姓的鲜血染红了广阔的HRef=https://www.qijian.info/list/shan/ target=_blank class=infotextkey>山川,哪儿还有什么乐土?我们怎敢只想到自己,还老在那里踌躇徬徨?”这一小节有两层意思。一是逼真而广阔地展开了时代HRef=https://www.qijian.info/list/shenghuo/ target=_blank class=infotextkey>生活的画面,这是HRef=https://www.qijian.info/list/shan/ target=_blank class=infotextkey>山河破碎、HRef=https://www.qijian.info/list/renmin/ target=_blank class=infotextkey>人民涂炭的真实写照。他告诉老妻:人间的灾难并不只是降临在他们两人头上,言外之意是要想开一些。一是面对凶横的敌人,他们不能再徘徊了,与其束手待毙,还不如扑上前去拼一场。通过这些既形象生动又概括集中的话语,诗人塑造了一个正直的、HRef=https://www.qijian.info/list/huoda/ target=_blank class=infotextkey>豁达大度而又富有HRef=https://www.qijian.info/list/aiguo/ target=_blank class=infotextkey>爱国心的老翁形象,这在中国诗史上还不多见。从诗情发展的脉络来看,这是一大振起,难舍难分的局面终将结束了。
“弃绝蓬室居,塌然摧肺肝。”到狠下心真要和老妻诀HRef=https://www.qijian.info/list/bieli/ target=_blank class=infotextkey>别离去的时候,老翁突然觉得五脏六腑内有如崩裂似的HRef=https://www.qijian.info/list/kutong/ target=_blank class=infotextkey>苦痛。这不是寻常的HRef=https://www.qijian.info/list/libie/ target=_blank class=infotextkey>离别,而是要离开生于斯、长于斯、老于斯的HRef=https://www.qijian.info/list/jiaxiang/ target=_blank class=infotextkey>家乡。长期患难与共、冷暖相关的HRef=https://www.qijian.info/list/qinren/ target=_blank class=infotextkey>亲人,转瞬间就要见不到了,此情此景,老翁难以承受。HRef=https://www.qijian.info/list/ganqing/ target=_blank class=infotextkey>感情的闸门再也控制不住,泪水汇聚成人间的深悲巨痛。这一HRef=https://www.qijian.info/list/jiewei/ target=_blank class=infotextkey>结尾,HRef=https://www.qijian.info/list/qingsi/ target=_blank class=infotextkey>情思大跌,却蕴蓄着丰厚深长的HRef=https://www.qijian.info/list/yijing/ target=_blank class=infotextkey>意境:独行老翁的HRef=https://www.qijian.info/list/qiantu/ target=_blank class=infotextkey>前途将会怎样,被扔下的孤苦伶仃的老妻将否陷入绝境,仓皇莫测的战局将怎样发展HRef=https://www.qijian.info/list/bianhua/ target=_blank class=infotextkey>变化,这一切都将留给读者去体会、HRef=https://www.qijian.info/list/xiangxiang/ target=_blank class=infotextkey>想象和HRef=https://www.qijian.info/list/sisuo/ target=_blank class=infotextkey>思索。
这首HRef=https://www.qijian.info/list/xushi/ target=_blank class=infotextkey>叙事短诗,并不以情节的曲折取胜,而是以HRef=https://www.qijian.info/list/renwu/ target=_blank class=infotextkey>人物的HRef=https://www.qijian.info/list/xinli/ target=_blank class=infotextkey>心理刻画见长。诗人用老翁自诉自叹、慰人亦即自慰的独白语气来展开描写,着重表现HRef=https://www.qijian.info/list/renwu/ target=_blank class=infotextkey>人物时而沉重HRef=https://www.qijian.info/list/youfen/ target=_blank class=infotextkey>忧愤、时而HRef=https://www.qijian.info/list/kuangda/ target=_blank class=infotextkey>旷达自解的复杂的HRef=https://www.qijian.info/list/xinli/ target=_blank class=infotextkey>心理状态;而这种多变的HRef=https://www.qijian.info/list/qingsi/ target=_blank class=infotextkey>情思基调,又决定了全诗的结构层次,于严谨整饬之中,具有跌宕起伏、缘情宛转之妙。
杜甫高出于一般诗人之处,主要在于他无论HRef=https://www.qijian.info/list/xushi/ target=_blank class=infotextkey>叙事HRef=https://www.qijian.info/list/shuqing/ target=_blank class=infotextkey>抒情,都能做到立足HRef=https://www.qijian.info/list/shenghuo/ target=_blank class=infotextkey>生活,直入人心,剖精析微,探骊得珠,通过个别反映一般,准确传神地表现他那个时代的HRef=https://www.qijian.info/list/shenghuo/ target=_blank class=infotextkey>生活真实,概括劳苦HRef=https://www.qijian.info/list/renmin/ target=_blank class=infotextkey>人民包括诗人自己的无穷辛酸和灾难。他的诗,博得“诗史”的美称,绝不是偶然的。