夜中不能寐,起坐弹鸣琴。
薄帷鉴明月,清风吹我襟。
孤鸿号外野,翔鸟鸣北林。
徘徊将何见?忧思独伤心。
阮籍五言《HRef=https://www.qijian.info/list/yonghuai/ target=_blank class=infotextkey>咏怀》诗八十二首。这是第一首。阮籍《HRef=https://www.qijian.info/list/yonghuai/ target=_blank class=infotextkey>咏怀》诗(包括四言《HRef=https://www.qijian.info/list/yonghuai/ target=_blank class=infotextkey>咏怀》诗十三首),是他一生诗歌创作的总汇。《晋书·阮籍传》说:“作《HRef=https://www.qijian.info/list/yonghuai/ target=_blank class=infotextkey>咏怀》诗八十余篇,为世所重。”这是指他的五言《HRef=https://www.qijian.info/list/yonghuai/ target=_blank class=infotextkey>咏怀》诗,可见他的五言《HRef=https://www.qijian.info/list/yonghuai/ target=_blank class=infotextkey>咏怀》诗无散失。这八十二首诗是诗人随感随写,最后加以辑录的,皆有感而作,而非一时之作。虽然如此,第一首仍有序诗的作用,所以清人方东树说:“此是八十一首发端,不过总言所以HRef=https://www.qijian.info/list/yonghuai/ target=_blank class=infotextkey>咏怀不能已于言之故。”(《昭昧詹言》卷三)这是有HRef=https://www.qijian.info/list/daoli/ target=_blank class=infotextkey>道理的。
阮籍HRef=https://www.qijian.info/list/shenghuo/ target=_blank class=infotextkey>生活在魏、晋之际,他有雄心HRef=https://www.qijian.info/list/zhuangzhi/ target=_blank class=infotextkey>壮志。《晋书·阮籍传》说:“籍本有济世志,属魏、晋之际,天下多故,名士少有全者,籍由是不与世事,遂酣饮为常。”由于当时HRef=https://www.qijian.info/list/zhengzhi/ target=_blank class=infotextkey>政治HRef=https://www.qijian.info/list/heian/ target=_blank class=infotextkey>黑暗,HRef=https://www.qijian.info/list/zhuangzhinanchou/ target=_blank class=infotextkey>HRef=https://www.qijian.info/list/zhuangzhi/ target=_blank class=infotextkey>壮志难酬,所以陶醉酒中。其实酒并不能浇愁,他的HRef=https://www.qijian.info/list/youchou/ target=_blank class=infotextkey>忧愁和HRef=https://www.qijian.info/list/kumen/ target=_blank class=infotextkey>苦闷,终于发而为《HRef=https://www.qijian.info/list/yonghuai/ target=_blank class=infotextkey>咏怀》诗。
这两句出自王粲《七哀三首》(其二):“独夜不能寐,摄衣起抚琴。”王粲夜不能寐,起而HRef=https://www.qijian.info/list/danqin/ target=_blank class=infotextkey>弹琴,是为了抒发自己的HRef=https://www.qijian.info/list/yousi/ target=_blank class=infotextkey>忧思。阮籍也是夜不能寐,起而HRef=https://www.qijian.info/list/danqin/ target=_blank class=infotextkey>弹琴,也是为了抒发HRef=https://www.qijian.info/list/yousi/ target=_blank class=infotextkey>忧思,而他的HRef=https://www.qijian.info/list/yousi/ target=_blank class=infotextkey>忧思比王粲深刻得多。王粲的HRef=https://www.qijian.info/list/yousi/ target=_blank class=infotextkey>忧思不过是HRef=https://www.qijian.info/list/huaixiang/ target=_blank class=infotextkey>怀乡引起的,阮籍的HRef=https://www.qijian.info/list/yousi/ target=_blank class=infotextkey>忧思却是在险恶的HRef=https://www.qijian.info/list/zhengzhi/ target=_blank class=infotextkey>政治环境中产生的。南朝宋颜延之说:“阮籍在晋文代,常虑祸患,故发此咏耳。”(《文选》李善注引)李善说:“嗣宗身仕乱朝,常恐罹谤遇祸,因兹发咏。”这是说,阮籍HRef=https://www.qijian.info/list/shenghuo/ target=_blank class=infotextkey>生活在魏晋之际这样一个HRef=https://www.qijian.info/list/heian/ target=_blank class=infotextkey>黑暗时代,忧谗畏祸,所以发出这种“忧生之嗟”。清人何焯认为:“籍之HRef=https://www.qijian.info/list/yousi/ target=_blank class=infotextkey>忧思所谓有甚于生者,注家何足以知之。”(《义门HRef=https://www.qijian.info/list/dushu/ target=_blank class=infotextkey>读书记》卷四十六)何氏以为阮籍的“HRef=https://www.qijian.info/list/yousi/ target=_blank class=infotextkey>忧思”比“忧生之嗟”更为深刻,注家并不了解这一点。一般读者当然更是无法弄清究竟是何种“HRef=https://www.qijian.info/list/yousi/ target=_blank class=infotextkey>忧思”。不过,《晋书·阮籍传》说:“(阮籍)时率意独驾,不由径路,车迹所穷,辄恸哭而反。尝登广武、观楚、汉战处,叹曰:‘时无HRef=https://www.qijian.info/list/yingxiong/ target=_blank class=infotextkey>英雄,使竖子成名!’登武牢HRef=https://www.qijian.info/list/shan/ target=_blank class=infotextkey>山,望京邑而叹。”由此或可得其仿佛。史载诗人“善HRef=https://www.qijian.info/list/danqin/ target=_blank class=infotextkey>弹琴”,他正是以琴声来排泄心中的HRef=https://www.qijian.info/list/kumen/ target=_blank class=infotextkey>苦闷。这里以“不能寐”、“起坐”、“弹鸣琴”着意HRef=https://www.qijian.info/list/xioshi/ target=_blank class=infotextkey>写诗人的HRef=https://www.qijian.info/list/kumen/ target=_blank class=infotextkey>苦闷和HRef=https://www.qijian.info/list/yousi/ target=_blank class=infotextkey>忧思。
诗人没有直接点明诗中所抒发的“HRef=https://www.qijian.info/list/yousi/ target=_blank class=infotextkey>忧思”,却写道:写清澈如水的HRef=https://www.qijian.info/list/yueguang/ target=_blank class=infotextkey>月光照在薄薄的帐幔上,写带有几分凉意的清HRef=https://www.qijian.info/list/feng/ target=_blank class=infotextkey>风吹拂在诗人的衣襟上,造成一种HRef=https://www.qijian.info/list/qiqing/ target=_blank class=infotextkey>凄清的气氛。这似乎是在写HRef=https://www.qijian.info/list/ziran/ target=_blank class=infotextkey>自然HRef=https://www.qijian.info/list/jingse/ target=_blank class=infotextkey>景色,但是,景中有人。因为在HRef=https://www.qijian.info/list/yueguang/ target=_blank class=infotextkey>月光下徘徊的是诗人,清HRef=https://www.qijian.info/list/feng/ target=_blank class=infotextkey>风吹拂的是诗人的衣襟。所以,可以说HRef=https://www.qijian.info/list/xiejing/ target=_blank class=infotextkey>写景正是为了HRef=https://www.qijian.info/list/xieren/ target=_blank class=infotextkey>写人。这样写,比直接HRef=https://www.qijian.info/list/xieren/ target=_blank class=infotextkey>写人,更富有HRef=https://www.qijian.info/list/yishu/ target=_blank class=infotextkey>艺术效果,使人感到含蓄不尽,意味无穷。
“孤鸿号野外,翔HRef=https://www.qijian.info/list/niao/ target=_blank class=infotextkey>鸟鸣北林。”是继续HRef=https://www.qijian.info/list/xiejing/ target=_blank class=infotextkey>写景。是写孤鸿在野外哀号,而盘旋的飞HRef=https://www.qijian.info/list/niao/ target=_blank class=infotextkey>鸟在北林上悲鸣。如果说,上两句是HRef=https://www.qijian.info/list/xioshi/ target=_blank class=infotextkey>写诗人的所见,这两句就是HRef=https://www.qijian.info/list/xioshi/ target=_blank class=infotextkey>写诗人的所闻。所见者清HRef=https://www.qijian.info/list/feng/ target=_blank class=infotextkey>风、HRef=https://www.qijian.info/list/mingyue/ target=_blank class=infotextkey>明月,所闻者鸿号、HRef=https://www.qijian.info/list/niao/ target=_blank class=infotextkey>鸟鸣,皆以动写静,写出寂静HRef=https://www.qijian.info/list/qiqing/ target=_blank class=infotextkey>凄清的环境,以映衬诗人HRef=https://www.qijian.info/list/gudu/ target=_blank class=infotextkey>孤独HRef=https://www.qijian.info/list/kumen/ target=_blank class=infotextkey>苦闷的HRef=https://www.qijian.info/list/xinqing/ target=_blank class=infotextkey>心情。景中有情,情景交融。但是,《文选六臣注》中,吕延济说:“夜中,喻昏乱。”吕向说:“孤鸿,喻贤臣HRef=https://www.qijian.info/list/gudu/ target=_blank class=infotextkey>孤独在外。翔HRef=https://www.qijian.info/list/niao/ target=_blank class=infotextkey>鸟,鸷HRef=https://www.qijian.info/list/niao/ target=_blank class=infotextkey>鸟,以比权臣在近,谓晋文王。”好像诗中HRef=https://www.qijian.info/list/jingwu/ target=_blank class=infotextkey>景物皆有所指,如此刻意深求,不免有些牵强附会。
在HRef=https://www.qijian.info/list/yueguang/ target=_blank class=infotextkey>月光下,清HRef=https://www.qijian.info/list/feng/ target=_blank class=infotextkey>风徐来,诗人在徘徊,孤鸿、翔HRef=https://www.qijian.info/list/niao/ target=_blank class=infotextkey>鸟也在空中徘徊,HRef=https://www.qijian.info/list/yueguang/ target=_blank class=infotextkey>月光朦胧,夜色苍茫,他(它)们见到什么:一片茫茫的黑夜。所以“HRef=https://www.qijian.info/list/yousi/ target=_blank class=infotextkey>忧思独伤心”。这表现了诗人的HRef=https://www.qijian.info/list/gudu/ target=_blank class=infotextkey>孤独、HRef=https://www.qijian.info/list/shiwang/ target=_blank class=infotextkey>失望、HRef=https://www.qijian.info/list/choumen/ target=_blank class=infotextkey>愁闷和HRef=https://www.qijian.info/list/tongku/ target=_blank class=infotextkey>痛苦的HRef=https://www.qijian.info/list/xinqing/ target=_blank class=infotextkey>心情,也为五言《HRef=https://www.qijian.info/list/yonghuai/ target=_blank class=infotextkey>咏怀八十二首》定下了基调。
阮籍五言《HRef=https://www.qijian.info/list/yonghuai/ target=_blank class=infotextkey>咏怀八十二首》,是千古杰作,对中国古代五言诗的发展做出了贡献。但是刘勰说:“阮旨遥深。”(《文心雕龙·明诗》)钟嵘说:“厥旨渊放,归趣难求。”(《诗品》上)李善说:“文多隐避,百代之下,难以情测。”(《文选》卷二十三)都说明阮籍诗隐晦难解。阮诗隐晦难解的原因,主要是由于多用比兴手法。而这是特定的时代和险恶的HRef=https://www.qijian.info/list/zhengzhi/ target=_blank class=infotextkey>政治环境及诗人独特的HRef=https://www.qijian.info/list/zaoyu/ target=_blank class=infotextkey>遭遇造成的。